مێژووی ئه‌وروپای نوێ ئه‌لقه‌ی سێ يه‌م
[imgl][/imgl]http://up.kurd-it.com/uploads/images/Ku … e9812e.jpg
[size=16]
. رووداوەكانی شۆڕشی فەرەنسی
لویسی 16 دوای ئەوەی دەسەڵاتی گرتە دەست پاشایەكی لێهاتوو نەبوو لەبەرێوەبردنی وڵات خێزانەكەی كەناوی (ماری انگوانیت)بوو دەستی بەسەر بارودۆخی فەرەنسا داگرتبوو و كاریگەری زۆری لەسەر لویس هەبوو ئەو سیاسەتی فەرەنسای هەڵدەسوڕاند (ماری انگوانیت) گرنگیەكی ئەوتۆی بە بارودۆخ و رەوشی گەڵانی فەرەنسا نەدەدا بەڵكو زیاتر گرنگی بەلایەنی رابواردنی خۆی دەداو پارەیەكی زۆری لەدەست و پێوەندەكانی سەرف دەكرد دەستی لە كارووباری دەوڵەت وەردەدا وەزیرو راوێژكارو بەرپرسەكانی دادەمەزراند لەمەوە بۆمان روون دەبێتەوە كەلویس توانای بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایەتی وڵاتی نەبوو وە (ماری انگوانیت) لەلای گەڵانی فەرەنسی خۆشەویست نەبوو لویسی 16 لەگەڵا ئەو كەم تواناییەی چەند هەوڵێكی لە پێناوی چاكسازی كردن لە بارودۆخی وڵاتدا لەوانە دانانی ترگۆ بە وەزیری دارایی بەمەبەستی چاكردنی رەوشی ئابووری و دارایی وڵات ترگۆ چەند پێشنیازێك و هەوڵێكی گرتەبەر لەوانە سەربەستی بازرگانی كەمكردنەوەی خەرجی خانەدان و پیاوانی ئایینی و سەپاندنی باج بەسەریان كەمكردنەوەی باج لەسەر گەڵا و لابردنی باجەكانی سەر دانەوێلە بەتایبەتی گەنمی ناوخۆ رژێمی باجی خوێی چاككرد هەروەها هەوڵی كەمكردنەوەی خەرجی كۆشكیدا چاكسازیەكانی ترگۆ لەلایەن پیاوانی ئایینی و خانەدانەكان رەتكرایەوە چونكە هەرەشەی راستەوخۆی بۆسەر بەرژەوەندییەكانیان درووست كردبوو بۆیە بەردەوام دژایەتیان كرد تاوەكو لە ساڵی 1776ز لایانبرد دوای ئەو كەسێكیان بەناوی نیكەر وەك وەزیری دارایی دانا لەگەڵا ئەوەی ناوبراو چەند هەوڵێكی بەئاراستەی چاكبوونی وڵات دا بەڵام تیایدا سەركەوتوونەبوو بەهۆی ناڕەزاییەكانی (ماری انگوانیت) لویسی 16 نیكەری لە پۆستەكەی دوورخستەوە لەدوای ئەویش پۆستی وەزیری دارایی بە كالۆن سپێردرا ئەویش زۆری نەبرد لەسەر كار لابردرا دوای ئەو چەند كەسێكی تر لەو پۆستە ئاڵا وگۆڕیان پێكرا گرفتی دارایی بەردەوام لەپەرەسەندندا بوو و بارودۆخی فەرەنسا بۆ هەڵگیرسانی شۆڕش ئامادەبوو برسیەتی و بێكاری لە نێو كرێكارو جوتیاران بڵاوبووەو لە زیادبوون دابوو لەبەرامبەر ئەمەشدا نیكەر پێشنیازی بۆ مەلیك كرد كەئەوكێشانە بخرێتە بەردەم ئەنجوومەنی ئومەی فەرەنسی بۆ ئەنجامدانی كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی چینەكان كە گشت چینەكانی فەرەنسا لەو ئەنجوومەنەدا بە شداربوون ئەنجوومەنی چینەكان لە 1200 ئەندام پێكهاتبوو كەنیوەیان نوێنەری چینی گشتی بوون نیوەكەی تریان نوێنەری دووچینەكەی تربوون بۆرجوازیەكان پێشنیازێكیان پێشكەش بە ئەنجوومەنی ناوبراو كرد كەدەنگدان لەسەر بنەمای تاكەكەسی بێت نەك لەسەر بنەمای چینەكان بێت ئەمەش بۆ ئەوەبوو تاوەكو دەنگی زۆرینە بەدەست بهێنن بۆ پەسەندكردن وچەسپاندنی یاساكان بەڵام پاشا خۆی دووچاری هەڵەیەكی گەورە كرد كاتێك ئەو داوایەی رەتكردەوە دوپاتی لەسەر پەیوەست بوون بەسیستەمی كۆن كردەوە بۆ هەڵبژاردن لەبەرامبەر ئەو هەڵوێستەی پاشا بۆرجوازەكان پێشنیازی دامەزراندنی ئەنجوومەنی یاسادانانیان كرد كەنوێنەرایەتی وڵات بكات وەئەم ئەنجوومەنەش ناوی لێنرا كۆمەڵەی نیشتمانی لە حوزەیرانی ساڵی 1789 دا ئەندامانی ئەو كۆمەڵەیە لە یاریگای تێنس لە نزیك كۆشكی ڤێرسایی لەكۆبوونەوەیەكدا بڕیاری دانانی دەستورێكی نوێیان دا بۆ وڵات كە ئەم دەستوورە مافی هاوڵاتیان و سەربەستیان دەستەبەر بكات بەمەش ئەنجوومەنی چینەكان ناوی بووە ئەنجوومەنی نیشتمانی گۆڕان ئەوەی زیاتر بارودۆخی وڵاتی خراپتر كرد لویس بڕیاری دا گۆڕینی ئەنجوومەنی چینەكان بۆ ئەنجوومەنی نیشتمانی رەتبكاتەوە هاوكات بڕیاری دا بەمەبەستی چاكردنی بارودۆخی ئابووری و دارایی وڵات ئەنجوومەنی چینەكان كۆبوونەوەیەك گرێبدات لەكۆبوونەوەكەدا بەهۆی مكووڕبوون و سووربوونی بورجوازیەكان لە هەڵوێستەكانیان پاشاو خانەدان و پیاوانی ئایینی هۆڵی كۆبوونەوەیان بەجێهێشت بەم شێوەیە ئەندامانی چینی گشتی بورجوازیەكان بەتەنیا لە هۆڵەكە مابوونەوە لەوكاتەدا بەرپرسی باڵای كۆشكی پاشایەتی داوای چۆڵكردنی هۆڵەكەی لێكردن بەڵام ئامادەبووان بەدەنگی بەرز ئەو داوایەیان رەتكردەوە لە نێویشیاندا نیرابۆی وتاربێژی شۆڕش گوتی ئێمە بەئیرادەی گەڵا لێرەین و بەسەری رم نەبێت بەجێ ناهێڵین و چۆڵی ناكەین ئەم رووداوە بەسەرەتایی یەكەمی سەرهەڵدانی شۆڕشی فەرەنسی دادەنرێت هاوكات خەڵك رژانە سەر شەقامەكانی پاریس و شارەكانی تر داوای چاككردنی بارودۆخی وڵاتیان كرد بەهۆی ئەو پێشهاتەوە پاشا داوای هاتنی تیپێكی سەربازی كرد بۆ پایتەخت تاوەكو لەمەترسی شۆڕشگێڕان بیان پارێزێت رۆژی 14 تەمووز ساڵی 1789 بەرۆژێكی مێژووی دادەنرێت لە فەرەنسا بەرۆژی سەربەستی و ئازادی دادەنرێت كاتێك لەو رۆژەدا شۆڕشگێڕان راپەڕین توانیان دەست بەسەر باڵەخانەی شارەوانی پاریس دابگرن و كردیانە بنكەیەك بۆ بەرگریكردن لە دەسەڵاتەكەیان وەهەر لەو رۆژەدا تیپێكی سەربازیان بەناوی پاسەوانی نیشتمانی دامەزراند بەسەرۆكایەتی ماركس دی لاڤیت كە پاڵەوانی شەڕی سەربەخۆیی ئەمریكی بوو دەسكەوتی سێیەمی شۆڕشگێڕان لەو رۆژەدا گرتنی قەڵای باسگیل بوو كە بەهێمای جەوروستەم و زۆرداری دادەنرا بەهۆی ئەو دەسكەوتانەوە ئەورۆژە بەرۆژی سەربەستی ناونرا سەرەڕای ئەوەی ئەو شۆڕشە رێك وپێك نەبوو زیاتر هەڕەمەكی بوو بەڵام ئەنجامەكان باش بوون ئەمەش بەردەوام بوونی ئەو گەلە بوو لە شۆڕشەكەیاندا .
دەسكەوتەكانی شۆڕشی فڕەنسی:
لە ئەنجامی روخان و كەوتنی قەڵای (باستیل) خۆپیشاندان لە هەرێمەكانی فڕەنساوە دەستی پێكرد، ئەو رووداوە بەسەرتای قۆناغی ئازادی دادەنرێت , هەژاران و جوتیاران هێرشیان كردە سەر كۆشكی خانەدانەكان لەسەرجەم شارەكاندا ئەو ماوەیە تیرۆر و توندوتیژی زۆری بەخۆوەبینی لە بەرئەنجامی ئەو پێشهاتانەدا (لویسی شازدەهەم) ناچاربوو تەنازول بكات، ئەوەبوو (نیكەر)ی بۆ پۆستی وەزارەتی دارایی و ئابووری گەڕاندەوە، وەئاڵای سێ رەنگی شۆڕشی پەسەندكرد شۆڕشگێران هەوڵیاندا چەند هەنگاوو نەخشەیەكی باش بەدەست بهێنن بۆ بەرژەوەندی گەلی فڕەنسا دەكرێت گرنگترین دەسكەوتەكانی شۆڕش بەم شێوەیە پوخت بكەینەوە:
1- لابردنی مافی دەرەبەگایەتی: واتا كەمكردنەوەی باج لەسەر شانی جوتیاران لە هەمان كاتدا دانانی باج لەسەر دەرەبەگ و خانەدانەكان وەئەنجومەنی نیشتیمانی رازی بوو لەسەر ئەو پێشنیازەی كە لەلایەن فڕەنسیەكانەوە لە پێناو لابردنی مافی دەرەبەگایەتی پێشكەشكرا بوو ئەو بڕیارە ئیجابی و باشبوو بە تایبەتی بۆ جوتیاران، چونكە لەو بارودۆخە رزگاریان بوو كە پێشتر بەسەریاندا سەپێنرابوو، بەڵام لە هەمانكاتدا ئەو بڕیارە كاریگەری خراپی بۆ دەوڵەت هەبوو هەروەك كۆمەڵێك باجی لابرد كە بەداهاتی خەزێنەی دەوڵەت دادەنرێت بەوهۆیەوە (نیكەر) پێشنیازی ئەوەی كرد كە باج لەسەر خانەدانەكان دابنرێت، ئەم هەنگاوەش بەیەكەم بەرهەمی شۆڕشی فڕەنسی دادەنرێت.
2- راگەیاندنی مافەكانی مرۆڤ: لە 26ی ئابی ساڵی 1789 ئەنجومەنی نیشتیمانی بەیاننامەی مافی مرۆڤی راگەیاند كە لەبەشێكی بەیاننامەكەدا هاتبوو (مرۆڤ بەسەربەستی لەدایك دەبێت وەهەموویان لە مافەكانیاندا یەكسانن).
ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو راگەیاندنە زۆر لە بیروباوەرەكانی بیرمەندی فڕەنسی (جان جاك رۆسۆ)ی تێدایە لەبارەی سەربەستیەوە كاریگەری بانگەشەی گەڵاڵە نامەی مافەكانی مرۆڤی ئەمریكی لەسەربوو، ئەم راگەیاندنەی مافی مرۆڤ لە فڕەنسا بووە سەرەتایەك بۆ دەستووری ساڵی 1791 ئەمەو بڕیارەكانی 26ی ئاب چاوەڕێی رەزامەندی پاشای دەكرد، بەڵام پاشا رەزامەندی لەسەر ئەو بڕیارانە نەدا، چونكە وای دادەنا بە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە ئەوە سەرجەم دەسەڵاتەكانی لە دەست دەردەچێت لەبەر ئەمە رەتی كردەوە ئیمزای لەسەربكات، بەم هۆیەشەوە پاریس دووچاری بارودۆخێكی خراپ بوەوە خۆپیشاندانی بەرفراوان دەستی پێكرد بەتایبەتی لە (5)ی تشرینی یەكەم كە ئافرەتان لە پێشەنگی خۆپیشاندەران بوون، چونە بەردەم كۆشكی ڤێرسای داوای گەڕانەوەی پاشایان دەكرد هاوكات لە هەمان رۆژدا لویس لەگەڵ خێزانەكەی لەژێر چاودێری پاسەوانی نیشتیمانی بوون گەیشتە پایتەخت و رەزامەندی لەسەر بڕیارەكان (26)ی ئابدا لەكاتی گەیشتنی پاشاش ئەنجومەنی نیشتیمانی بۆ پایتەخت گواسترایەوە هاوكات دەستی بە روونكردنەوەی دەستووری نوێی وڵات كرد.
3- دەركردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی: ئەنجومەنی نیشتیمانی بڕیاری دەستبەسەرداگرتنی موڵك و ماڵی كەنیسەدا كە (تالیران) دەستپێشخەری و پێشڕەوی كرد بە پێشنیاركردنی ئەو بڕیارە بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی ئەنجومەنی ناوبراویش رەزامەندی لەسەر دەربڕی بەڵام ئەم بڕیارە دەرەنجامی خراپی لێكەوتەوە كە بووە هۆی خراپ بوون و تێكچوونی پەیوەندی نێوان (پاپانوێیەكان و شۆڕەشگێڕە فڕەنسیەكان بەمەش شۆڕش لایەنگری و دڵسوزی كەنیسەی مەسیحی لەدەستدا.
4- دەركردنی دەستووری ساڵی 1791: گرنگترین و دیارترین دەسكەوتەكانی شۆڕشی فڕەنسی دەركردنی دەستورێكی نوێ بوو بۆ وڵات و ئەمەش كاتێك لە كۆتایەكانی ساڵی 1791 شۆڕشگێران بڕیاری دەركردنی دەستورێكی دیموكراتیان بۆ وڵاتدا كە تیایدا سەربەستی گشتی بۆ دانیشتوان تێدابێت، بەندەكانی ئەو دەستوورە دوای پەسەندكردنی لەلایەن لویسی شازدەهەم كەوتە بواری جێبەجێكردن گوزارشت لە هیوا و ئاواتەكانی گەلی فڕەنسا دەكرد لە رووی سەربەستی و دیموكراسی و یەكسانی توانی بەرەو رووی ئاراستەی توندرەوی بوەستێت كە پارێزگاری لە رژێمی پاشایەتی دەكرد ئەو دەستوورە پاشای پەیوەستكرد بە دەستوورەوە توانی دەسەڵاتەكانی دیاری بكات.
س_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به وانه وتراوه‌ته‌وه[/size]