[center]زمانی مێژوو ‌ زمانی مێژوو
standardkurd
حه‌مید عه‌زیز
زمانی مێژوو بریتی یه‌ له‌فۆرمی ‌‌بیرهێنانه‌وه‌ی ڕوداوو به‌سه‌رهاته‌کان یان چیرۆک و داستانه‌ کۆنه‌کانی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک به‌مه‌رامی پێداچوونه‌وه‌ به‌کلتورو ڕه‌فتاری کۆنی ئه‌و میلله‌ته‌ بۆ وانه‌ و گونجانمان له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مدا به‌شێوه‌یه‌کی عه‌قڵانی بۆیه‌ زمانی مێژوو خۆی ده‌دوێ و خۆیشی ئاوێنه‌ی هه‌موو کرداره‌ سروشتی و مرۆییه‌کانه له‌ڕابوردوودا‌ . ‌
هه‌روه‌ها زمانی مێژوو لێکۆڵینه‌وه‌و شیکاریی کردنی کات و شوێنه‌ به‌په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی مرۆڤه‌وه‌ به‌دیاری کردن و خستنه‌ڕووی ڕووداوه‌کان و به‌راورد کردنی له‌دوێنێدا هه‌رچه‌نده‌ ڕوداوو کاره‌ساته‌کان مرۆیی بن یان سروشتی هه‌ر به‌مێژوو دێته‌ هه‌ژمار کرن .
کاری گێڕانه‌وه‌ی ده‌ماو ده‌م یان به‌نووسین و باس و خواسی ڕابردو ده‌بێته‌ مێژوو ئه‌ویش له‌هه‌مان کاتدا ده‌بێته‌ فه‌رهه‌نگی ئه‌و میلله‌ته‌ی که‌خاوه‌نێتی و به‌تایبه‌ت کاری باش و عه‌قڵانیه‌ت ده‌چێته‌ خانه‌ی زانستی مێژووه‌وه‌ .
مێژوو فۆرمی نوسین و گێڕانه‌وه‌ی بابه‌تگه‌لێکی مێژوویی یه‌ که‌ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌کات و شوێن و ژیان و به‌رده‌وامبوونی ‌مرۆڤه‌وه‌ هه‌یه‌و شێوه‌ کارو تیکۆشانی میلله‌تێکه له‌به‌رگری و خۆشه‌ویستی به‌هه‌موو واتاکانییه‌وه‌‌ هه‌م له‌باری ئابوری و هه‌م له‌باری زانستیشه‌وه‌ بۆیه‌ مێژوو کتێبی بینینی دوێنێ و دروست کردنی سبه‌ینێ یه‌ به‌فێربوون و تێڕوانین و کارکردن بۆی له‌ئه‌مڕۆدا .
مێژوو هاوکێشه‌یه‌کی گرێدراوی زیندوی ڕابردووه‌ به‌ئه‌مڕۆو ‌سبه‌ینێوه بۆ مانه‌وه‌و به‌ڵگه‌ی زیندوێتی هه‌ر میلله‌تێکه‌‌و سودلێبینینی چیرۆکه‌ هه‌ڵه‌کانی ناوێتی . هه‌روه‌ها مێژوو پێنوسی مه‌رامێکی باشی گێڕانه‌وه‌ی شکۆمه‌ندی یان په‌شیمانی گه‌لێکه‌ که‌بناغه‌ی ژیانی ئه‌مڕۆی له‌سه‌ر دروست ده‌کرێت و یان ‌به‌سه‌رهاته‌کانی ئه‌مڕۆی ده‌نوسێته‌وه‌و سبه‌ینێی پێ دروست ده‌کات و ده‌بێته‌ شانازی و به‌ڵگه‌ی بوونی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک به‌کاره‌ چاک و خراپه‌کانیه‌وه‌ .
بۆیه‌ مێژوو واتای گێڕانه‌وه‌و نوسینه‌وه‌ی بابه‌ته‌کانی دوێنێ یه‌ له‌ئه‌مڕۆداو بۆیه‌ به‌سه‌رهاته‌کانی ئێستا به‌مێژوو نابن بۆ ئه‌مڕۆ به‌ڵکو کێشه‌و ڕوداوه‌کانی ئه‌مڕۆ مێژووی کتێبخانه‌ی سبه‌ینێن سبه‌ینێش بۆ دووسبه‌ی . مێژوو جۆری زۆره‌و لێره‌دا ته‌نها باسی فه‌لسه‌فه‌و بوونی مێژوو خۆی ده‌که‌ین و له‌کات و شوێنێکی تردا باسی جۆره‌کانی مێژوو ده‌که‌ین وه‌کو مێژووی ئیسلام ، مێژووی یۆنان ، مێژووی ئابوری و .. هتد .
ئه‌گه‌ر باسی مێژوو بکه‌ین وه‌کو فه‌لسه‌فه‌ ئه‌وه‌ ئه‌و باسه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چه‌ند سه‌ده‌یه‌ک له‌مه‌وپێش و ( فرانسوا ماری ئورویه‌ ) فه‌یله‌سوفی فه‌ره‌نسی ناسراو به‌ڤۆڵتێر ( 1694 / 1778 ) یه‌که‌م که‌س بوو که‌زاراوه‌ی ( فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو ) ی به‌کارهێنا به‌ڵام مێژوو وه‌کو عه‌قڵانیه‌ت نه‌ک چیرۆکه‌ دورودرێژه‌کانی هه‌ر میلله‌تێک که‌پڕن له‌ڕاستی و ناڕاستی شه‌ڕو هێرش و به‌رگریه‌کان . له‌و هاوڕێ و هاوبیرانه‌ی فه‌یله‌سوفی مه‌زن ڤۆڵتێر که‌نوسه‌رو فه‌یله‌سوفی سه‌رده‌می خۆیان و ئێستاشن و لایه‌نگری شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی و ئه‌مریکی بوون ( مۆنتسیکۆ ، جان جاک ڕۆسۆ ، تۆماس هوبز ، جون لۆک ) بوون .
مێژوو یان چیرۆکی درێژ یان ڕۆمان به‌ڕاده‌یه‌کی باش نزیکن له‌یه‌کترو به‌رزی و نزمی ڕوداوه‌کان که‌م تازۆر ڕاستیی و دروستی و هه‌ڵه‌ یان درۆی تێدایه‌و نوسه‌ر یان مێژوونوس به‌لای خۆیدا یان به‌لای گه‌ل و نیشتمانه‌که‌یدا ده‌یبات و ده‌یکاته‌ ته‌ڵاشی کتێب بۆ پڕکردنه‌وه‌ی دیواری کتێبخانه‌ی ووڵاته‌که‌ی و به‌کاری ده‌بات وه‌ک و شایه‌تحاڵی زیندوێتی ئه‌مڕۆی نه‌ته‌وه‌که‌ی خۆی بۆ سبه‌ینێ .
زۆرجاران نوسین ده‌رئه‌نجامی ڕق و کینه‌یه‌کی زۆره‌و نوسه‌ر که‌ئه‌و ڕک و کینه‌یه‌ ده‌خاته‌ سه‌ر په‌ڕه‌ ئیتر پشوویه‌کی مه‌زنیی ڕۆحیی بۆ دروست ده‌بێت هه‌ست ده‌کات بارێکی قورسی سه‌ر شانی داناوه‌ . زۆرجارانیش نوسین به‌رهه‌می خۆشه‌ویستییه‌کی گه‌وره‌ی نوسه‌ره‌و ئه‌و خۆشه‌ویستی و خۆشبه‌ختی یه‌ ده‌بێته‌ هه‌وێنی داهێنان و نوسین بۆخۆیی و نه‌ته‌وه‌که‌ی بۆیه‌ نوسه‌ر له‌وکاته‌دا هه‌ست ده‌کات خۆی له‌ناو ئاهه‌نگ و دڵخۆشیدا ده‌ژی بۆیه‌ له‌سه‌ر خۆشه‌ویستی قسه‌ ده‌کات یان به‌پێچه‌وانه‌وه‌ .
مێژووی هه‌ر ووڵاتێک به‌ڵگه‌ی بوون و زیندوێتی میلله‌ته‌که‌یه‌تی و هه‌روه‌ها زیره‌کی و پشوودرێژیی نوسه‌ره‌که‌یه‌تی بۆیه‌ ڕۆمانیش به‌هه‌مان شێوه‌یه‌ چونکه‌ مێژوو ڕۆمان هه‌ردوک باس له‌دوێنێ ده‌که‌ن و ئاوێنه‌ی کێشه‌و تاڵیی و تفتی و شیرینییه‌‌کانی نه‌ته‌وه‌یه‌کن و ئه‌ویان وه‌کو ڕۆمان ده‌بێته‌ داستان و ئه‌ویتریشیان ده‌بێته‌ شارستانییه‌ت چونکه‌ هه‌ردوکیان وه‌کو یه‌ک مایه‌ی شانازی گه‌لێکن به‌و مه‌رجه‌ی نه‌مێژوو نه‌ڕۆمانه‌که‌یان خوێناوی بێت چونکه‌ سوربوونی لاپه‌ڕه‌کانی مێژوو چاوی په‌شیمانی ده‌یخوێنێته‌وه‌و نه‌وه‌یه‌کی خراپ دروست ده‌کات هه‌روه‌کو نازیه‌کانی ئه‌ڵمانیا ( 1933 / 1945 ) که‌زیاتر له‌ 5 پێنج ملیۆن مرۆڤ و جوله‌که‌یان کووشت له‌جه‌نگی جیهانی دووه‌مدا که‌مێژوویه‌کی هه‌تا سه‌رئێسقان ڕه‌شه‌و زۆربه‌ی زۆری ئه‌ڵمانه‌ پێشکه‌وتووه‌کان شه‌رم ده‌یانگرێت که‌ئه‌و مێژووه‌ ده‌بینن .
ڕۆمانی شه‌ڕیش وانه‌ی شه‌ڕو نه‌گبه‌تیمان فێرده‌کات بۆیه‌ به‌خته‌وه‌ری و ڕوسوری میلله‌تێک له‌ خۆشه‌ویستیدا خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌ نه‌ک له‌شه‌ڕو ماڵ وێرانیدا به‌ڵام ڕوداوه‌کانیش چۆن بوون ده‌بێت به‌وشێوه‌یه‌ بنوسرێنه‌وه‌ .
له‌ڕاستیدا مێژووی کاری مرۆیی نه‌ته‌وه‌یه‌ک یان ڕۆمان و چیرۆکی خۆشه‌ویستی ده‌بێته‌ به‌ڵگه‌ی پێشکه‌وتن و به‌مه‌ده‌نی دیاربوونی ئه‌و میلله‌ته به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ به‌ڵگه‌ی ناحاڵیبوون و دواکه‌ووتنمان بۆ نمایش ده‌کات چونکه‌ هیچ گه‌ل و نیشتمانێک له‌چاندنی شه‌ڕ خێری نه‌دوریوه‌ته‌وه ته‌نها نه‌گبه‌تیی و ماڵوێرانی نه‌بێت‌ .‌
هه‌تا ئێره‌ باسی مێژووی دورمان کردو لێره‌وه‌ باسی مێژووی نزیک ده‌که‌ین ته‌نانه‌ت که‌سه‌کانی ناو ئه‌و مێژووه‌ هه‌ندێکیان مابن و ببنه‌ به‌ڵگه‌ی ڕاستی و دروستی ئه‌و گێڕانه‌وه‌یه‌ بۆیه‌ ئه‌م جۆره‌ مێژووه‌ ڕاستی زیاتر تێدایه‌ وه‌کو له‌مێژووه‌ کۆنه‌که‌ به‌م جۆره‌ جیاوازیه‌که‌ش له‌وه‌دایه‌ که‌مرۆڤ قسه‌ له‌سه‌ر مردوو بکات ڕاستی زیاتر تێدایه‌ یان له‌سه‌ر زیندوو .؟.
گێڕانه‌وه‌ی مێژوویه‌کی نزیک له‌هه‌رمیلله‌تێکداو به‌تایبه‌ت مرۆڤی ڕۆژهه‌ڵاتیی که‌هه‌میشه‌ ئاماده‌گی مێشک گه‌رمیی و شه‌ڕی تێدابێت به‌تایبه‌تیش گێڕانه‌وه‌ی مێژوویه‌ک که‌کاره‌کته‌ره‌کانی له‌ژیاندا مابن به‌ڵگه‌ی ئه‌وپه‌ڕی ئازایه‌تی و ڕاستگۆیی یه‌ له‌لایه‌ن ئه‌و که‌س و نوسه‌ره‌وه‌ بۆیه‌ ئاوا به‌م شێوه‌ ساده‌و نه‌ترس و پاراوه‌ی دنیای زمانی سه‌رده‌م به‌هۆی ڕه‌نجی بیرو پێنووسه‌وه‌ نوسینه‌وه‌ی به‌سه‌رهات و چیرۆکه‌ تاڵ و شیرینه‌کانی ئه‌مڕۆی گه‌لێک ده‌کاته‌ مێژووی به‌ڵگه‌و زمانحاڵی نه‌ته‌وه‌یه‌کی ئاشتیخواز به‌م جه‌نجاڵییه‌ی ژیان که‌هه‌یه‌ له‌ئه‌مڕۆداو بۆ‌په‌ڕه‌ی ژیان و ئاگاداری و ئامۆژگاریه‌کانی ئه‌مڕۆ بۆ سبه‌ینێ له‌ئه‌رشیڤی نه‌ته‌وه‌که‌ی داده‌نێت بۆ سوود لێوه‌رگرتن . ئه‌م چیرۆک و به‌سه‌رهاته‌ی مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ ده‌بێته‌ کتێبێک بۆ فێربوونی هه‌ڵسوکه‌وتی ژیرانه‌ی کاتێکی تری ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌و پاشان ئیش و شه‌ونخوونی ئه‌و پێنووسه‌ ڕاستگۆیه‌ ده‌بێته‌ هه‌وێنی وانه‌یه‌کی ڕاسته‌قینه‌ی جوان که‌نه‌وه‌ی داهاتوو سودی لێببینن و بگه‌نه‌ نزیک ئاستی چۆنیه‌تی خوێندنه‌وه‌ی ژیان به‌گشتی‌ و خه‌می خۆیان به‌تایبه‌تی .
له‌ڕاستیدا نوسینی کورت و پوخت له‌هه‌ر هه‌نگاوێکی ژیانیی و له‌هه‌ر بوارێکدابێت یه‌که‌م لاپه‌ڕه‌ی حه‌زوو ئاره‌زوی خوێنه‌ره‌ چونکه‌ پێوه‌ی ماندوو نابێت و نوسینه‌که‌ش به‌کاتێکی که‌م خواست و ئامانجی خوێنه‌ر ده‌پێکێت . له‌هه‌مان کاتیشدا شێوازی وردی به‌رواریی و ده‌ستنیشانکردنی کات و شوێن ئه‌ویش به‌ڵگه‌یه‌کی تری پاراویی و ڕاستگۆیی نووسه‌ره‌ که‌ئه‌مه‌ش ‌له‌گێڕانه‌وه‌ی هیچ مێژوویه‌کی تر ناچێت و فۆرمێکی هه‌تا سه‌رئێسقان ڕاست و دروسته‌ .
گرنگ ئه‌وه‌یه‌ ڕووداوه‌کان به‌سه‌رنه‌چن و له‌بیروهۆش نه‌چن و بنوسرێنه‌وه‌و بخوێنرێنه‌وه‌ چونکه‌ پێشکه‌ووتن و به‌ڵگه‌ی شارستانییه‌تی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ئه‌وه‌یه‌‌ که‌مێژوونوسی باش و ڕاستگۆی هه‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خوێنه‌ری زۆریش بۆ مێژوو مرۆڤ و نیشتمان ئاوه‌دانتر ده‌کات و به‌ره‌و پێشتری ده‌بات . نوسین و پڕۆسه‌ی وێژه‌یی میلله‌تان به‌گشتی که‌ده‌کاته‌ ناسنامه‌و زمانی خه‌ڵک وه‌کو هونه‌رێک هه‌موو جیهان چاوی لێده‌کات که‌چی له‌وه‌ش گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ که‌که‌سایه‌تی باش و خراپ و خۆبه‌زلزانی ناو هه‌ر چیرۆکێکی نزیک له‌ئه‌مڕۆ‌دا نه‌‌توانن مرۆڤ یان مێژوونوس به‌درۆ بخه‌نه‌وه ئه‌ویش به‌ڕاستی و دروستی نوسینه‌وه‌ی به‌سه‌رهاته‌کانه‌ له‌گه‌ڵ شوێن و به‌رواره‌کانیاندا وه‌کو هه‌ندێک له‌نوسه‌ران یان مێژوونوسانی جیهان کردویانه‌و دیکه‌ن وه‌کو ( د.جه‌مال نه‌به‌ز ، که‌مال مه‌زهه‌ر ، ئه‌مین زه‌کی به‌گ ، فسته‌فا ساڵح که‌ریم ، جه‌واهیر لال نه‌هرۆ ، سیسیل جۆن ئیدمۆندس و .. هتد ) .
شتێکی خۆش که‌به‌هۆی ته‌کنه‌لۆجیای نوێ وه‌ ‌له‌م سه‌رده‌می گلۆبالیزم و جیهانگیرییه‌دا هه‌یه که‌وه‌کو ئاسمانی دادپه‌روه‌ری و یه‌کسانی و ماف وایه‌ بۆ نیشتمانی ئێمه‌ی خه‌ڵک و دوور له‌ده‌سه‌ڵات ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ که‌دیکتاتۆره‌کان ئه‌مڕۆ تاوانێک ئه‌نجام ده‌ده‌ن سبه‌ینێ جیهان هه‌مووی ده‌زانێ و ئاگاداره‌و شه‌رمه‌زاری ده‌که‌ن ئه‌مه‌ جێگه‌ی خۆشحاڵیی ئێمه‌یه‌ هه‌رچه‌نده‌ سوودمه‌ندی باری ماکی ( مادی ) نابین چونکه‌ خه‌ڵکیی زۆربه‌یان تینوی ئاوی ئازادین که‌چی هه‌ر نابێته‌ جێی نه‌نگی و شه‌رم بۆ که‌سه‌ دیکتاتۆره‌کان چونکه‌‌ ئه‌گه‌ر مرۆڤ زۆر هۆشیارو به‌ئاگا نه‌بێت بۆ پله‌وپایه‌ ده‌بێته‌ کۆیله‌ی ئه‌و کورسی و ته‌خته‌ی که‌به‌خوێن ده‌یگرێ و به‌هه‌مان شێوه‌ به‌خوێن جێی ده‌هێڵێت بۆیه‌ هه‌موو تاوانێکی قورسی دژ به‌مرۆڤایه‌تی له‌پێناودا ئه‌نجام ده‌دات هه‌روه‌کو ( هیتله‌رو سه‌دام و مۆسۆلۆنی و شاوشیسکۆ کردیان ‌و به‌خوێنیش به‌جێیانهێشت ) .
ئاده‌میزاد به‌هێزه‌ به‌رامبه‌ر دوێنێ و ئه‌مڕۆی کاره‌ساته‌کان ده‌توانێت قسه‌و گفتووگۆ یان شیکاریی له‌سه‌ر بابه‌تی ئیستاو ئه‌مڕۆدا بکات به‌ڵام تێڕوانین و شیته‌ڵکردنی بۆ هه‌ر بارێکی ژیانیی بۆ ‌سبه‌ینێ قورسه‌و ناکرێت ئه‌گه‌ریش کرا ڕێژه‌یی ده‌بێت . مه‌به‌ست و پێکانی ئه‌م ڕسته‌و نیوه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ده‌مه‌وێت بڵێم کات زۆر گرنگه‌ له‌کات و سه‌رده‌می خانای قوبادییه‌وه‌ هه‌تا ئێستا که‌ده‌کاته‌ نزیکه‌ی 600 ساڵ نوسه‌رو هۆنه‌ری کورد ده‌نوسێت و هه‌وڵده‌دات به‌ڵام سه‌ره‌نجام کۆمه‌ڵێ خه‌ڵکی دژ به‌پێشکه‌وتن و ژیان ده‌بنه‌ به‌ربه‌ست و میلله‌تی کوردیش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی به‌بیرو هزری کشتوکاڵییانه‌وه‌ گه‌وره‌ده‌بین پشت ده‌که‌ینه‌ ئه‌و هه‌موو زاناو دانایه‌ی که‌هه‌مانه‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تاکیی و که‌سیی یان دواکه‌وتوویی بیری خۆمان دوای ئه‌و که‌سانه‌ ده‌که‌وین که‌وه‌کو ئه‌مڕۆ که‌سانێکی مشه‌خۆرو کاسه‌لێسن وه‌کو ئه‌وانه‌ی که‌به‌درۆو بۆبه‌رژه‌وه‌ندی ماکی ناوی خۆیان ناوه‌ شێخ و مه‌لاو سۆفی و به‌گ و ئاغاو خوێن مژی هه‌ژاران .
له‌ڕاستیدا من هه‌میشه‌ وتوومه‌ قورسه‌ بۆ کوێر هه‌ڵپه‌ڕین جا چ خۆی هه‌ڵپه‌ڕێ یان ئێمه‌ بۆی هه‌ڵپه‌ڕین له‌ئه‌نجامدا ده‌کاته‌ هیچ چونکه‌ ئێمه‌ی خۆبه‌ڕۆشنبیرزان شه‌ونخوونی زۆر ده‌که‌ین و که‌م تازۆرێک ده‌نوسین به‌بێ به‌رامبه‌ر به‌ڵام نه‌که‌س ده‌مانناسێ و نه‌که‌سیش سوپاسمان ده‌کات و نه‌به‌ناوبانگیش ده‌بین چونکه‌ له‌ناو کۆمه‌ڵگایه‌کدا ده‌ژین له‌ 40% ی نه‌خوێنده‌واره‌و ‌ڕێژه‌یه‌کی زۆر که‌م ڕۆژانه‌ ژیانی خۆی ده‌خوێنێته‌وه‌و بیری خێڵه‌کی و کۆمه‌ڵگای کشتووکاڵیمان به‌سه‌ره‌وه‌ زاڵه‌ هه‌تا ئێستاو هه‌تا به‌رواری ئه‌م نوسینه‌ش . مه‌به‌ستم ئه‌و هه‌موو شۆڕشگێڕو نوسه‌ره‌یه‌ که‌له‌ناو قه‌ومی به‌سیتا‌ که‌زۆر هیلاک ده‌بن و زۆریش به‌وردی به‌راوردو به‌رواره‌کان ده‌نوسنه‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ مێژوویه‌کی باش و به‌ڵگه‌نامه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندی ئه‌م میلله‌ته‌ باڵام مخابن زێڕ به‌و هه‌موو به‌هایه‌یه‌وه‌ ته‌نها قه‌دری لای زه‌ره‌نگه‌ره‌ .
به‌ڕای من پێویسته‌ مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ که‌سه‌رده‌می هه‌زاره‌ی سێ و سه‌ده‌ی 21 بیست و یه‌که‌ ته‌نها کاری باش و ڕه‌فتاری شارستانییانه‌ بکات له‌گه‌ڵ خۆی و خه‌ڵکانی تریشدا بۆ ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ی سبه‌ینێ شه‌رم داینه‌گرێت له‌گێڕانه‌وه‌ی مێژووه‌که‌یان وه‌کو ئه‌وه‌ی که‌ئێمه‌ ئێستا بێبه‌ش نه‌بووین له‌گێڕانه‌وه‌ی نه‌هامه‌تییه‌کانی براکووژی و خه‌تاباری و خیانه‌ته‌کانی مێژووی کوردو سه‌رکرده‌کانی کورد له‌کوردستان هه‌روه‌کو چۆن ئینگلیزه‌ پێشکه‌وتووه‌کانی ئه‌مڕۆ شه‌رم دایانده‌گرێت له‌مێژووی شه‌ڕانخوازی ئینگلیزه‌کان به‌درێژایی مێژووی مرۆڤایه‌تی و به‌تایبه‌ت له‌م مێژووه‌ی که‌ئێستا بۆ نمونه‌ ده‌یخه‌مه‌ به‌رده‌ستی خوێنه‌رانی زێده‌ ئازیزدا بۆنمونه‌ : له‌به‌رواری ( 1776 ) دا داگیرکردنی ئینگلیزه‌کان و چه‌وساندنه‌وه‌ی ئه‌مریکیه‌کان و کوشتن و ماڵوێرانی یه‌کی بێ ئه‌ندازه‌ی ئه‌مریکییه‌کان له‌سه‌ر ده‌ستی ئینگلیزه‌کان و نزیک له‌سه‌رده‌می جۆرج واشنتۆن دا ( 1789 / 1797 ) که‌ئه‌مریکا ووڵاتێکی نوێ و لاواز بوو دوواتر له‌به‌رواری ( 1781 ) و ڕزگاربوونی ئه‌مریکیه‌کان که‌به‌شۆڕشگێڕه‌کان ناوی خۆیان ده‌بردو که‌ئه‌وه‌ش مافی خۆیان بوو چونکه‌ ئه‌مریکیه‌کان به‌رگرییان ده‌کردو ئینگلیزه‌کان هێرشیان ده‌برده‌ سه‌ریان و خاکیانی داگیر ده‌کرد بۆیه‌ ئه‌م به‌روارو ساڵه‌ مێژوویه‌کی ڕه‌ش و تاڵی ئینگلیزه‌کانه‌ که‌به‌که‌مترین شێوه‌ باسی ده‌که‌ن به‌ڵام ئه‌مریکیه‌کان به‌پێچه‌وانه‌وه‌ چونکه‌ به‌رگرییان له‌خۆیان کردووه‌و خاکی خۆیان پاراستووه‌ هه‌میشه‌ شانازی به‌و مێژووه‌وه‌ ده‌که‌ن و باسی ده‌که‌ن .
لێره‌دا پێمخۆشه‌ باسی دووبه‌ش له‌مێژوو بکه‌م زۆر به‌کورتی :
یه‌که‌میان زانستی مێژوو :
که‌له‌ڕاستیدا زانستێکی به‌رفراوان و وه‌بیرخه‌ره‌‌وه‌یه‌کی زۆرگرنگی ڕووداوه‌کانی ژیانی مرۆڤایه‌تیه‌ له‌ڕابوردووداو په‌یوه‌ندی چڕوپڕی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ مرۆڤ و سروشتدا له‌هه‌مان کاتدا خوێندنی زانستی مێژوو له‌هه‌نگاوه‌کانی خوێندندا فێری گێڕانه‌وه‌ی چیرۆکی درێژی هه‌رمیلله‌تێکمان ده‌کات بۆ سوودبینینی هه‌ڵه‌کانی ناو ئه‌و چیرۆکه‌و به‌راوردی ئاستی جاران و ئه‌مڕۆی نه‌ته‌وه‌کان و به‌ڵگه‌ی بوونی خه‌ڵکانێک یان میلله‌تانێک ده‌کات بۆ ژیانی ئه‌مڕۆمان بۆنمونه‌ جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م و دووه‌م یان خۆشییه‌کان بێت وه‌کو زانسته‌کان که‌مرۆڤایه‌تی سوودمه‌ند بووه‌ لێیان .
دووه‌میان فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو :
چونکه‌ له‌ڕاستیدا مێژوو بێجگه‌ له‌وه‌ی وێژه‌و فه‌رهه‌نگی میلله‌تانه ده‌توانین بڵێین فه‌لسه‌فه‌شه‌ چونکه‌ بوارو پانتاییه‌کی به‌رفراوانی داگیرکردووه‌ له‌کاری نوسین و کۆکردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر دوێنێی مرۆڤ و بوه‌ته‌ هۆی تاڕاده‌یه‌کی باشی وه‌ستانی ماڵوێرانییه‌کان و کاره‌ شه‌ڕه‌نگێزیه‌کانی مرۆڤ و هه‌روه‌کو چۆن له‌جاخه‌کانی به‌ردین و ناوه‌ڕاستدا ڕوویان ده‌دا .‌ [/center]