مێژووی ئه‌وروپای نوێ ئه‌لقه‌ی دووه‌م
[imgl][/imgl]http://up.kurd-it.com/uploads/images/Ku … e9812e.jpg
[size=16]بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی فرەنسا پێش شۆڕشی فڕەنسی:
فڕەنسا پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی فڕەنسی بنەماڵەی (ئال بۆر بۆن) فەرمانڕەوایەتی دەكرد، پاشا سەرچاوەی سەرجەم دەسەڵاتەكان بوو (جێبەجێكردن، یاسادانان، دادگەری)، سەرپەرشتی بەڕێوەبردنی ئەنجامدانی پەیمان و رێكەوتننامەكانی دەكرد، سەركردایەتی كردنی سوپا و راگەیاندنی جەنگ لە دەسەڵاتی ئەودابوو ئەمە لەكاتێكدا پاشا بیرۆكەی بەشداریكردنی گەلی لە دەسەڵات بەهەموو شێوەیەك رەتدەكردەوە، ئەوەی پێویستە بگوترێ بنەماڵەی (ئال بۆر بۆن) لە ساڵی (1589) فەرمانرەوایەتی فڕەنسای گرتۆتە دەست، یەكەم پاشای ئەو بنەماڵەیە بەناوی (هێنری ناڤار) بوو، كە بە (هێنری چوارەم) دەناسرا، چەند پاشایەكی تری ئەو بنەماڵەیە تاج و تەختی فرەنسایان وەرگرتووە، لەوانە (لویسی سێزدە و چواردە و پازدە و شازدە).
لویسی چواردە بە دیارترین پاشاكانی ئەو بنەماڵەیە دادەنرێت لە پێناو جێگیركردن و چەسپاندنی پاشایەتی كاری زۆری كرد، ئەوەی پێویستە بگوترێ پاشایەتی لە فڕەنسا بە نوێنەری خودا دادەنرا، هەربۆیە بۆ كەس نەبوو چاودێری كارەكانی پاشابكات، ئەوەتا دەبینین بەردەوام لە كۆڕو كۆبوونەوەكان لویسی چوارەم ئەو وتەیەی دەوتەوە(دەوڵەت منم، منم دەوڵەت)، لە فڕەنسا دوو ئەنجوومەن هەبوون بەناوەكانی (پەرلەمان و ئەنجوومەنی ئوممە) لە راستیدا هەردووكیان رووكەش بوون تەنیا خزمەتی بەرژەوەندیەكانی پاشایان دەكرد ئەوەتا دەبینین دواین كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئومە لە ساڵی (1614) بووە تا هەڵگیرسانی شۆڕشی ساڵی (1789) ئەم ئەنجومەنە هیچ كۆبوونەوەیەكی ئەنجام نەداوە، دوای تێكچوونی بارودۆخی فرەنسا لە هەموو رویەكەوە ئەوسا لویسی شازدەهەم داوای كۆبوونەوەی لەو ئەنجومەنە كرد.
سیستەمی پاشایەتی بەهیچ شێوەیەك جێگای رەزامەندی و قبولكردنی گەلی فڕەنسا نەبووە بەتایبەتیش لە كۆتایەكانی سەدەی (18)ەم چونكە ئەو سیستەمە لەگەڵ گیان و رۆحی ئەو سەردەمە نەدەگونجا كە سەردەمی ئەقڵ و بوژاندنەوەبووە ئەمە سەرەڕای ئەوەی رێكخستنی تر هەبووە یاخود سیستەمی تر هەبووەبۆ فەرمانڕەوایەتی كردن گەلی فرەنسا بەچاكتری ئەزانی لە وڵات پەیڕەو بكرێت وەكو سیتەمی پاشایەتی .
پابەندبوون بە دەستوور لە بەریتانیا هەروەها ئەو سیتەمە دیموكراسیەی لە ئەمریكا هاتبووە ئاراوە دوای شۆڕشی ئەمریكیەكان لە دژی دەسەڵاتی بەریتانیەكان لویسی پازدە یەكێك بوو لە پاشاكانی فرەنسا كە بەهیچ شێوەیەك هەوڵی چاككردنی بارودۆخی وڵاتی نەداوە بەتایبەتی لە رووی سیاسی و ئابوریدا بەڵكو فەرەنسای خزاندە نێو شەڕو شۆڕێكی زۆرەوە كە هەموو ئەو شەڕانە بوونە هۆی دواكەوتنی وڵات و هەرەسهێنانی خەزێنەی دەوڵەت و لەدەستدانی چەند پشتگیریەك كاتێكیش لویسی شازدەهەم گەیشتە سەر دەسەڵات لە بری چاككردنی بارودۆخی وڵات جەنگی لە دژی بەریتانیەكان راگەیاند سوپا و هاوكاری پێشكەش بە گەلی ئەمریكی كرد لە دژی بەرتانیا بەمەش بارودۆخی وڵات زیاتر بەرەو خراپ بوون چوو بێزاری خەڵك بە بنبەست گەیشت ئیتر شۆڕشی فڕەنسا ساڵی (1789) هەڵگیرسا كە كۆتایی بە سیستەمی پاشایەتی هات.
رەوشی ئابووری و كۆمەڵایەتی فڕەنسا:
سیستەمی چینایەتی وەك سەدەكانی ناوەڕاست وەك خۆی ماوەوە لە فڕەنسا چینی ئەرستۆكراتی دەستی بەسەر بارودۆخی وڵاتدا گرتبوو بەشێوەیەك لەگەڵ چینەكانی تر هاوتا نەبوون دەكرێت بەشێوەیەكی گشتی چینەكانی كۆمەڵگای فڕەنسی بەم شێوەیە بخەینەروو:
1- خانەدانەكان: بەرزترین پلەو پایەیان هەبوو لە كۆمەڵگای فڕەنسی ئەو چینە لە دەورووبەری پاشا كۆببونەوە، خاوەن ئیمتیازاتێكی زۆربوون، ئەوان خاوەن زەوی و زارێكی فراوان بوون كە تێیدا جوتیارەكان لەسەر ئەو زەوی و زارانە كاریان دەكرد، ئەو چینە پلەو پایە باڵاكانی وڵاتی بەمافی خۆی دادەنا بەتایبەتی لە رووی (سیاسی و بەڕێوەبردن و دادوەریدا)، مافی سەپاندنی باجیان هەبوو بەسەر جوتیارەكان ئەمە لە كاتێكدا بەهیچ شێوەیەك بەخۆیان باجیان نەدەدا و لە باجدان خۆیان بوراندبوو.
2- پیاوانی ئاینی: چینی دووەمی كۆمەڵگای فڕەنسی بوون لە چینە بەرزەكان بوون شان بە شانی خانەدانەكان خاوەن هەژموون (نفوز)بوون دەسەڵاتێكی زۆریان هەبوو بارودۆخی داراییان باشبوو موڵكو زەوی و زارێكی زۆریان لە بەردەست دابوو بەهەمان شێوەی چینی ئەرستۆكراتی باجیان نەدەدا و خۆیان لە باجدان بوراندبوو.
3- چینی گشتی: زۆربەی زۆری دانیشتوانی فڕەنسای پێكدەهێنا لەگەڵ ئەوەشدا بە بەراورد لەگەڵ هەردوو چینەكانی پێشووتر تاكەكانی ئەم چینە هیچ ئیمتیازاتێكیان نەبوو، ئەم چینە پێكهاتبوون لە جوتیار و كرێكاران و چینی ناوەڕاست جێی سەرنجە ئەوچینە هیچ سەربەخۆیەكی سیاسی و ئاینیان نەبوو ئەو چینە لەگەڵ چینی خانەدان و پیاوانی ئاینی لەبەرامبەر یاسا و دادگادا یەكسان نەبوون نەیان دەتوانی بەشداری لە ژیانی سیاسی وڵاتدا بكەن هیچ پلە و پایەیەكی باڵایان پێنەدەسپێردرا هاوكات باجێكی زۆریان بەسەردا سەپێنرابوو بەمەش جوتیاران و كرێكاران لە بارودۆخێكی یەكجار خراپدا دەژیان بەوهۆیەوە بێزاریەكی زۆری لەو رژێمە پاشایەتیە گەندەڵە هەبوو كە لە وڵات فەرمانڕەوایەتی دەكرد لەنێو چینی گشتیدا كۆمەڵێك بەدیاركەوتن كە رۆڵی گەورەیان لە بواری ئابووری و فێركردندا هەبوو كە پێیان دەگوترا بۆرجوازی رەگوریشەی مێژووی سەرهەڵدانی ئەو كۆمەڵە بچووكە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایەكانی چاخی دەرەبەگایەتی لەو نێوندەشدا لە ماوەی سەدەی (18)مدا لەنێو ئەم چینەدا كۆمەڵێك لە نووسەر و فەیلەسوف و زاناو بیرمەند سەریان هەڵدا كە بەشدارییان دەكرد لە ئامادەكردن و هاندانی گەلی فڕەنسا بۆ هەڵگیرساندنی شۆڕش.
رەوشی ئابووری و دارایی فڕەنسا:
بەر لە سەرهەڵدانی شۆڕشی فڕەنسی، فڕەنسا ئابووریەكی دواكەوتووی هەبوو ئەمەش بەهۆی ئەو شەڕو شۆڕانەی كە دووچاری بووەوە رۆڵَی بەرچاوی لە هەرەسهێنانی خەزێنەی دەوڵەت هەبوو ئەمە جگە لەو دواكەوتنە كشتوكاڵی و پیشەسازیەی دووچاری هات، لەگەڵ سیاسەتی خراپی ئابووری پاشاكانی بنەماڵەی (بۆربۆن) سەرچاوەكان ئەم دواكەوتنە ئابووریە بۆ ئەوە دەگەڕێنەوە كە فڕەنسا سامان و دارایەكی زۆری لە شەڕەكاندا خەرج كردووە بەتایبەتی لە ماوەی فەرمانرەوایەتی لویسی چواردە و پازدە و شازدە، ئەو قەیرانە داراییەی فرەنسا بەدیاركەوت بەتایبەتی لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگی سەربەخۆیی ئەمریكا، چونكە فڕەنسا لە ئەنجامی بەشداری كردن و لایەنگیری كردنی ئەمریكایەكان لە شەڕەكاندا دژ بە بەریتانیەكان زەرەرو زیانێكی گەورەی بەركەوت هەندێك سەرچاوەی تر جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئەو دواكەوتنە دەگەڕێتەوە بۆ نایەكسانی لە خەرجكردنی داهات، هەندێكی تر دووپات لەسەر گەندەڵی سیاسەتی باج وەرگرتن دەكەنەوە كە رۆڵی لەو دواكەوتنەدا هەبووە بەو پێیەی دەبوایە چینی گشتی باجێكی زۆربدات ئەمە لەكاتێكدا چینی خانەدان و پیاوانی ئاینی بەهیچ شێوە باجیان نەدەدا.
رۆلی بیرمەندان و رۆشنبیران لەسەدەی 18دا
سەدەی 18 لە كیشوەری ئەوروپا بەسەردەمی رۆشنبیری دادەنرێت لەو چوارچێوەیەدا بزووتنەوەیەكی بەرفراوانی فكری سەری هەڵدا كە ئامانج تیایدا بە ئاگاهێنان و رۆشنكردنەوەی بیری خەڵك بووە لە رێگای مەعریفە و زانست و ئەو رەوشە كۆمەڵایتیەی كە لە ئارادابووە لەم بزووتنەوەیەدا فەرەنسا پشكی شێری بەركەوت كە رێگا خۆشكەرێكی فكری بوو بۆ هەڵگیرساندنی شۆڕشی فەرەنسی ئەوەش بە هۆی ئەو رەوشە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەی كە فەرەنسا تیایدا دەژیا لە دیارترین ئەو رۆشنبیرانەی فەرەنسا :
1- مۆنتیسكۆ 1689 --- 1755ز
لە دیارترین فەیلەسوفەكانی فەرەنسی دادەنرێت دیارترین پەرتوكەكانیشی [گیانی یاساكان ] و [مەترسیەكان لە مەر روخانی ئیمبراتۆریەتی رۆمانی ] ناوبراو توێژەرێكی قوڵا بووە لە بواری لێكۆڵینەوەی یاسایی ماوەی 20 ساڵ بەدانانی پەرتووكی یاساكان سەرقاڵ بوو مۆنتیسكۆ بەسیستەمی پاشایەتی بەریتانیا سەرسام بوو لە نووسینەكانیدا جەختی لەسەر سێ دامەزراوەی گرنگی دەوڵەت دەكردەوە { جێبەجێكردن , یاسایی , دادگەری } پێداگیری لەسەر ئەوە دەكرد دەبێت ئەو سێ دەسەڵاتە لە یەكتر جیاواز بن و سەربەخۆش بن بۆ ئەوەی هەم پارێزگاری لەگەل بكەن وەهەم پارێزگاریش لەبەرژەوەندیەكانی دەوڵەت بكەن لە نووسینەكانیدا بەردەوام هۆشداری و مەترسی لەمەڕ سیستەمی پاشایەتی رەها دووپات دەكردەوە .
2- ڤۆڵتێر 1694 –1778 ز
بە دیارترین بیرمەندانی بزووتنەوەی رۆشنگەری دادەنرێت رۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە ململانێی فكری لە دژی فكری دەرەبەگایەتی و كەنیسەی كۆن ڤۆڵتێر گەورەترین دوژمنی كەنیسە بوو بە هێمای دەمارگیری و چەوساندنەوەی دادەنا ئەو پێی وابوو كەنیسە سەرچاوەی هەموو ئەو نەهامەتیانەیە كە گەلی فەرەنسا دوچاری هاتوون بەردەوام داوای لە خەڵك دەكرد ئەقل و ویژدانیان رزگاربكەن هاوكات بەرگری لە هەست و ئابڕوی مرۆڤ دەكرد كاریگەربوو بە دەستووری ئینگلیزی و ستایشی دەكرد هەروەها داوای یەكسانی و هەڵوەشانەوەی ئیمتیازاتەكانی خانەدان و پیاوانی ئایینی دەكرد لە نووسینەكانی دا بەردەوام هیوای دەخواست كە حكومەتێكی جێگیرو ملكەچ بۆ یاسا درووست بێت كار بۆ بەرژەوەندیەكانی كۆمەڵگەی فەرەنسی بكات ڤۆڵتێر لە پێشەواكانی بواری فەلسەفەی مێژوو دادەنرێت دیارترین پەرتووكەكانی [ بحپ فی گبائع الشعوب , القاموس الفلسفی ] هەروەها بەهۆی ئەو هێرشە تووندەی لە پەرتووكی نامەكان دەربارەی ئینگلیز كردبوویە سەر سیستەم و دامەزراوەكانی فەرەنسا دادگای باڵای فەرەنسا بڕیاریدا ئەو كتێبە لەبەرچاوی خەڵك بسوتێنرێت .
3- جان جاك رۆسۆ 1712 – 1778 ز
ناوبراو بەدیارترین روناكبیرە گەورەكانی فەرەنسا دادەنرێت ئەو ناخۆشی و تەنگ و چەڵەمەیەی كەلەژیاندا بینیبووی رەنگدانەوەی لەسەر فكرو چۆنیەتی بیركردنەوەی لەبارەی دەسەڵات و دەوڵەت هەبوو یەكەم كەس بوو داوای دەكرد گەل سەرچاوەی دەسەڵات بێت لە وڵات ئاماژەی بەوە دەكرد نابێت هەر دەسەڵات بۆ پاشاو ئەرستۆكراتەكان بێت بەردەوام دەیووت مرۆڤ بە ئازادی لە دایك دەبێت بەڵام ئَێمە دەبینین بەچەند كۆت و بەندێكەوە بەستراوەتەوە لە ئەنجامی زاڵبوون و سەپاندنی دەسەڵات بەسەر گەلەوە لەلایەن رژێمی فەرمانڕەواوە دەیگوت خەڵكی رانە مەڕێك نیە تا پاشا بە ئارەزووی خۆی مامەڵەی لەگەڵدا بكات بنچینەی بیردۆزەكەی لەبارەی فەرمانڕەوایەتی كردن لە پەرتوكی [ العقد الاجتماعی] داڕشتووە ئەو وای دادەنا كە گرێبەست رێكەوتنێكە لە نێوان ئەندامانی گەل وەئەم گرێبەستە كۆمەڵایەتیە نەك سیاسی وەخەڵكی یەكسانن لەمافەكانیاندا بۆ دەستەبەركردنی ئەو مافانە خەڵك دەچنە پاڵ یەكترو حكومەتێك درووست دەكەن ئەو حكومەتەش بەویستی خەڵك كاردەكات وەئەگەر سەرپێچی كردو لە رێگا لایدا ئەوا پێویستە ئەو حكومەتە لەسەر كار لابدرێ رۆسۆ خەونی بە بونیادنانی رژێمی كۆمارییەوە دەبینی ئەو پێی وابوو دەبێت هەر تاكێك لەو كۆمارەدا هەست بەوە بكات كە ئەو كۆمارە هی خۆیەتی دەكرێ بڵێین بیروباوەڕی رۆسۆ كاریگەری كردبووە سەر رەوتی كۆماری لە كاتی شۆڕشی فەرەنسی دا هاوكات لەگەڵا رۆڵی فەیلەسوف و بیرمەندەكان بۆ ئامادەكردنی شۆڕش كۆمەڵێكی تر سەریان هەڵدا بە ناوی فیزۆقراتیەكان كە ئەوانە ئابووری ناسەكان بوون وە كۆمەڵێك پسپۆڕی بواری ئابووری لە خۆیان گرتبوو لەوانەش (ترگۆ) هەروەها (نیرابۆ)ی وتاربێژی شۆڕش كە ئەوانە كاریگەربوون بەبیروڕاكانی ئابووریناس (ئادەم سمیپ ) كە داوایان دەكرد چاكسازی لە ئابووری و باج بكرێت وەسەربەستی بازرگانی و كاركردن دەستەبەربكرێت .
س_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به وانه وتراوه‌ته‌وه[/size]