مێژووی ئه‌وروپای نوێ ئه‌لقه‌ی چواره‌م
[imgl][/imgl]http://up.kurd-it.com/uploads/images/Ku … e9812e.jpg
[size=16]
مێژووی ئه‌وروپای نوێ_ئه‌ڵقه‌ی چواره‌م
گرنگترین بەندەكانی ئەم دەستوورە:
1- دەسەڵات یاخود سەروەری: بەگوێرەی ئەم دەستوورە گەلانی فڕەنسی سەرچاوەی دەسەڵات بوون ئەمە دوای ئەوەی لە كۆندا پاشا سەرچاوەی هەموو دەسەڵاتەكان بوو، كە گوایە ئەو دەسەڵاتەی لە خواوەرگرتووە بەپێی ئەو دەستوورە پاشا دەسەڵاتەكانی دیاری و سنوورداكرا پابەند بە دەستوور كرا، پاشا نوێنەرایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی دەكرد هاوكات كۆمەڵێك وەزیریش یارمەتیان دەدا.
2- دەسەڵاتی یاسادانان: ئەرك و كاری یاسادانان بە ئەنجومەنی یاسادانان درا كە ئەندامەكانی بۆ ماوەی دوو ساڵ هەڵدەبژێردران لەلایەن گەلەوە ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتێكی فراوانی پێدرا بۆ دەركردنی یاسا و باجەوە.
3- بنەما مرۆڤایەتیەكان : ئەو دەستوورە نوێیە هەموو بنەماكانی مرۆڤایەتی لە خۆگرتبوو كەلە بەڵگەنامەی مافەكانی مرۆڤدا هاتبوو، كەلە 26ی ئابی 1789 دەرچوو بوو.دەكرێت بوترێت لەناوبردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی و دانانی ئەنجومەنی یاسادانان بووە هۆی نەهێشتن و هەرەسهێنانی رۆڵی پیاوە دیار و بەناوبانگەكانی فرەنسی ئەو پیاوانەنەیان دەتوانی خۆیان بۆ ئەنجومەنی یاسادانان بپاڵێون هاوكات گەنجانی بێ ئەزمون و كەم شارەزا هاتنە نێو ئەنجومەنەكە، كە هەڵوێستیان بەوە جیادەكرایەوە كە توندڕەوبوون زووش هەڵدەچوون، ئەوەی پێویستە بگوترێت لەنێوان ساڵانی (1789- 1792) كە بەماوەی تیرۆر و توندوتیژی لە مێژووی فڕەنسا دادەنرێت لەگەڵ ئەوەی پاشایەتی بەدەستوور دامەزرا بەڵام وڵات دووچاری كێشە و گرفتی ترسناك بووەوە لە گرنگترین رووداوەكانی ئەو ماوەیەدا سەرهەڵدانی یانەی سیاسی بوو كە زۆربەی شۆڕشگێران چوونە پاڵیان لەوانە:
1- یانەی دووعاقبە: ئەوانەی پەیوەندیان بەو یانەیەكرد زۆربەیان ئەندامی كۆمەڵەی نیشتیمانی بوون ناوی یانەكەش بۆ ئەو دێرە دەگەڕایەوە كە كۆبوونەوەیان تێدا ئەنجامدەدا، بەڵام ناوە تەواوەكەی ئەویانەیە (كۆمەڵەی هاوڕێیانی دەستوور) بوو، ئامانجی سەرەكیان جێگیركردنی دەسكەوتەكانی شۆڕش بوو بانگەوازیان بۆ رژێمی پاشایەتی دەستووری دەكرد خەسڵەتی میانڕەویان بەسەردا زاڵبوو ئەم یانەیە نوێنەرایەتی میانڕەوی مام ناوەندی دەكرد دیارترین ئەندامەكانیش (میرابۆ، دانتۆن، لاڤایت) بوون , بەڵام بە تێپەڕبوونی كات ئەم كۆمەڵەیە لە ئاراستەی میانڕەوی خۆی لایدا و هەڵوێستی توندرەوی وەرگرت، ئەمەش لەبەر ئەنجامی كاریگەری رووداوەكانی شۆڕش بوو بەسەریاندا.
2- گیرۆندیەكان: ناوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەرێمەی كە لێوەی هاتبوون كە هەرێمی (گیرۆند)بوو كە دەكەوێتە رۆژئاوای باشووری فڕەنسا ئەم یانەیە نوێنەرایەتی باڵی توندڕەوی دەكرد داوای لە ناوبردنی رژێمی پاشایەتی دەكرد بانگەشەی بۆ رژێمی كۆماری دەكرد، گرنگترین ئەندامەكانی (رۆلاند، دووام) بوو.
هەڵوێستی وڵاتانی ئەوروپا لەبارەی شۆڕشی فڕەنسی:
دوای ئەوەی بڕیاری ناردنی بنەماكانی شۆڕش درا بۆ وڵاتانی ئەوروپی بۆ ئەوەی باوەڕیان پێبكرێت وڵاتە ئەوڕوپیەكان دووچاری نیگەرانیەكی زۆر بوون، چونكە یەكسانی، برایەتی، سەربەستی، مافی گەڵان و مافی مرۆڤ لەبنەماكانی شۆڕش بوون ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو بنەمایانە بە خێرایی لە وڵاتانی ئەوروپا بڵاوبوونەوە یەكەمین شاركە كاریگەربوو بەو بنەمایانە شاری (ئەڤیون)ی سەرسنووری ئیتاڵیابوو، كەلەژێر دەسەڵاتی پاپا بوون و هەڵگەرانەوە و داوای سەربەخۆییان لەژێر دەسەڵاتی پاپاكرد، هاوكات خانەدانە كۆچكردووە فڕەنسیەكان كە نیشتەجێی وڵاتانی ئەوڕوپی بوون رۆڵی گرنگیان هەبوو لە دروستكردنی گومان لەلای پاشاكانی ئەوڕوپا لەسەر شۆڕشی فڕەنسی و هۆشداری ئەوەیان دەدانێ كە شۆڕشگێڕان دەیانەوێت بنەماكانی شۆڕش بۆ وڵاتەكانی ئەوڕوپا بنێرن.
1- ئینگلتەرا: لە سەرەتادا ئەو هەنگاوەی پێباشبوو وای دادەنا ئەمە لاسایی كردنەوەی یاسای ئینگلیزیە، بەڵام دوای ماوەیەك ئەو هەڵوێستەی گۆڕا بەتایبەتی دوای ئەوەی تەواوی دەسەڵاتەكان لە پاشا داماڵدران و ماوەی توندوتیژی لە فڕەنسا سەری هەڵدا و بیندرا، بۆیە ئینگلتەرا هەڵوێستی خۆی گۆڕی و كەوتە دژایەتی كردنی شۆڕش.
2- نەمسا: دژی شۆڕشەكە بوو بەتایبەتی ژن و ژنخوازی سیاسی لەنێوان هەردوو بنەماڵەی پاشایەتی هەردوو وڵات هەبوو بۆیە لەوكاتەدا پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات گرژی و ئاڵۆزی تێكەوت ئەمە سەرەڕای ترسی ئەوان[نەمسا] لە بنەماكانی شۆڕش و بانگەشەكردنی شۆڕش بۆ مافی چارەی گەلان، كە ئەمەش هەڕەشەیەكی راستەوخۆ بوو بۆ نەمسا چونكە گەڵ و نەتەویەكی زۆر لە نەمسا دەژیان هەروەها نەمسا ئەو ئیهانانەی لەبەرچاوبوو كە شۆڕش دەرهەق بە (ماری ئەنتوانێت) ئەنجامیدا كە ئەندامێكی بنەماڵەی پاشایەتی نەمسا بوو.
3- روسیا و پروسیا: بەهەمان شێوە دژایەتیان كرد چونكە هەستیان بەهەڕەشەیەكی گەورەكرد لە بیروڕایەكانی فڕەنسیدا هاوكات ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەنجومەنی یاسادانانی فڕەنسی كە زۆربەیان لە (گیرۆند)یەكان بوون توندڕەوبوون ئارەزووی شەڕكردنیان هەبوو لەگەڵ وڵاتانی ئەوڕوپی لەو ماوەیەشدا ئیمپراتۆری نەمسا (جۆزێفی دووەم) لەگەڵ ئیمپراتۆڕیەتی پروسیا ساڵی (1792) سوڵحێكیان بەست بۆ وەستان بەرامبەر بە شۆڕش ئەوەبوو سەرەتای شەڕكردن لەوكاتەدا دەستی پێكرد كاتێك فڕەنسا داوای لە پێشەوای هەرێمی (تریفیا) كرد كە لایەنگری نەمسا بوو كە دەبێت فڕەنسیە كۆچكردووە هەڵاتوەكان لە خاكەكەی دەربكات هاوكات ئەنجومەنی یاسادانان بڕیاری شەڕكردنی دژی نەمسا دەركرد لەبەرامبەریشدا نەمسا و پروسیا بڕیاری شەڕیاندا لە دژی فڕەنسا.
هەر لە ساڵی (1792) پرۆسە سەربازیەكان دەستیان پێكرد هێزەكانی نەمسا و پروسیا هێرشیان كردە سەر خاكی فڕەنسا هەر لەسەرەتاوە رادەی لاوازی و بێهێزی فڕەنسا بەدیاركەوت ئەوەبوو لە بەلجیكا شكا، ئەمەش هەڵوێستی فڕەنسای لە هێرشكردن بۆ بەرگری كردن گۆڕی سەركردەی هێزەكانی پروسیا ژەنەراڵ (برنسویك) ئاگاداری و هۆشداریەكی توندی دا فڕەنسا بەوەی پاریس وێران دەكات ئەگەر هاتوو پاشا و خێزانەكەی دووچاری هەر چەشنە ئازارێك ببنەوە، هاوكات لەو ماوەیەدا فڕەنسا لەو تەنگژەیەی كە دووچاری ببوەوە كەسێك لەسەر شانۆی رووداوە سیاسیەكان بەدیاركەوت كە پێشەوایەتی و سەرۆكایەتی فڕەنسای وەرگرت كە ئەویش (دانتۆن) بوو ناوبراو رۆڵێكی گەورەی لە پەلكێشكردنی فڕەنسا بۆ تیرۆر و توندوتیژی هەبوو، ئەوەبوو فرمانی ئەنجامدانی خۆپیشاندانی دەركرد هاوكات لە ئابی (1792)ز هێرشیان كردە سەر كۆشكی پاشایەتی، پاشاو خێزانەكەیان دەست بەسەر كرد دوای گەیشتنی هەواڵی كەوتنی شاری (فرداڵی) سەرسنووری پاریس جەماوەر هێرشیان كردە سەر بەندینخانەكان ژمارەیەكی زۆریان لە خانەدانەكان كوشت كە خودی دانتۆن بەبەرپرسیاری ئەو كوشتن و بڕین و تیرۆر و قەسابخانانە دادەنرێت، لەو ماوەیەدا سوپای هاوپەیمانان (نەمسا و پروسیا) لە پێشرەوی دابوون ئەو هێزە گەیشتە گردەكانی (ڤاڵمی) لەوێ لەگەڵ هێزەكانی فڕەنسیدا بەسەرۆكایەتی (دیمۆریا) پێكیان دادا، بەڵام لە هەنگاوێكی چاوەڕوان نەكراودا هێزی هاوپەیمانان لەخاكی فڕەنسا پاشەكشەیان كرد، ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە دیارترینیان:
1- ترسی هەردوو لایەن واتە(نەمسا و پروسیا) لەدەسەڵات و هەژموونیان لە (پوڵندا)، چونكە ئەوكات رووسیا سەرقاڵ بوونی ئەو دوو دەوڵەتەی بەشەڕكردن قۆستەوە دووبارە كێشەی پۆڵەندای خستبووە بەر باس و تاوتوێكردن بۆیە ئەو دوو دەوڵەتە بەخێرایی پاشەكشەیان كرد تاوەكو رووسیا بەتەنیا ئەو كێشەیە چارەسەر نەكات.
2- فڕەنسایەكان لە شەڕەكانی دواییاندا بەرگریەكی بەهێزیان كرد، ئەوەش متمانەی بۆیان گەڕاندەوە، هاوكات لەو شەڕەشدا بۆیەكەمین جاربوو فڕەنسیەیەكان تۆپی دوورهاوێژی پێشكەوتوویان بەكارهێنا شەڕی ڤاڵمی چەند دەرئەنجامێكی لێكەوتەوە دیارترینیان:
أ- لەناوەوەی فرەنسا دەرفەت بە دانتۆن، درا بانگەشەو لایەنەكانی حوكمی خۆی جێگیربكات كە ناوبراو بە كەسایەتیەكی زیرەك دەناسرا.
ب- لابردنی ئەنجومەنی یاسادانان بوو لە جێگەی ئەودا ئەنجومەنێكی نوێ هەڵبژێردرا بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی فڕەنسا و دیاریكردنی چارەنووسی رژێمی پاشایەتی كە ئەو ئەنجوومەنە كونگرەی نیشتیمانی بوو.
ت- لەدوای كشانەوەی (هێزی هاوپەیمانان) هەڵبژاردنی كۆنگرەی نیشتیمانی دەستی پێكرد لە ئەنجامدا (میانڕەوەكان) زۆربەی دەنگەكانیان بەدەست هێنا.
دیاریكردنی چارەنووسی لویسی شازدە یەكەم كێشەبوو كە كۆنگرەی نیشتیمانی تاوتوێی كرد ئەوەبوو بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی بەتۆمەتی خیانەتكردن بڕیاری لە سێدارەدان بۆ لویسی شازدەم دەركرا بریارەكەش لە (21ی كانوونی دووەمی 1793 جێبەجێكرا.
كێشەی دووەم كە كۆنگرەی نیشتیمانی تاوتوێی كرد رەتكردنەوەی سیستەمی پاشایەتی بوو ئەوەبوو سیستەمی پاشایەتی رەتكردەوە و بڕیاری سیستەمی كۆماری دا لە فڕەنسا ئەمەش یەكەمین رژێمی سیستەم كۆماریە لە مێژووی نوێی فڕەنسا.
دەكرێت بڵێین دیارترین خەسڵەتەكانی ماوەی تیرۆر و توندو تیژی چڕبكەینەوە لە:
1- نەبوونی سەركردایەتیەكی یەكگرتوو كە ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر بارودۆخی فڕنسا هەبوو.
2- خەڵكانێكی زۆر بە ناڕەوا كوژران و ئازار دران.
3- لەو ماوەیەدا بارودۆخی فڕەنسا ناجێگیربوو لە سێدارەدانی لویسی شازدەم وڵاتانی ئەوروپای توڕەكرد بەتایبەتی ئینگلتەرا كە بڕیاری جەنگی دا لە دژی فڕەنسا هەرچی فڕەنساشە لە دوای سەركەوتنی لە گردەكانی (ڤاڵمی) شۆڕشگێڕان خۆیان رێكخستەوە و بەرەو بەلجیكا كشان و دەستیان بە سەردا گرت و بڕوكسلی پایتەختی بەلجیكا كەوتەژێر دەستیان لێرەوە شۆرشگێران رایانگەیاند یارمەتی پێشكەش بەوگەلانەدەكەین كە دەیانەوێت ئازادی و سەربەخۆیی خۆیان بەدەست بهێنن وادیارە ئەمانە هەموو كاریگەری روونی لەسەر هەڵوێستی ئینگلتەرا هەبوو بەرامبەر بە شۆڕشی فڕەنسی دیارترین ئەو هۆكارانەی ئینگلتەرای پەلكێشكرد لە دژی فڕەنسا دەكرێت بە كورتی لەم خاڵانەی خوارەوە چڕی بكەینەوە.
1- توندو تیژی و هەڵچوون و توندڕەوی شۆڕشگێران وای لە ئینگلتەرا كرد بەرە بەرە لە هەڵوێستی باشیان بەرامبەر بە شۆڕش دوور بكەونەوە بەلای ئەو وڵاتانەدا بدەن كە دژی شۆڕشی فڕەنسی بوون.
2- داگیركردنی بەلجیكا لەلایەن فڕنساوە وەهەڕەشەی داگیركردنی هۆڵنداش ئینگلتەرای زۆر توورەكرد چونكە بەرژەوەندیەكانی ئینگلتەرا وای دەخواست ئەو دوو وڵاتە نەكەونە ژێر ركێفی هیچ وڵاتێك بەتایبەتیش فڕنسا.
3- فڕەنسا ئامادەیی خۆیی راگەیاند بۆ یارمەتی دانی هەموو گەلان لە پێناوی بەدەست هێنانی سەربەخۆیان ئینگلیزەكانیش بەهیچ شێوەیەك ئەمەیان قبوڵ نەدەكرد، چونكە ئەمە هاندانێكی راستەوخۆبوو بۆ هەموو ئەو وڵاتانەی كە لەژێر دەست و ملكەچی ئینگلتەرابوون بەتایبەتی (ئێرلەندا).
4- لە سێدارەدانی لویسی شازدە گەورەترین ناڕەزایی لە ئەوروپا لێكەوتەوە لە دژی فڕەنسا ئینگلتەڕاش لە سێدارەدانی پاشای قبوڵ نەدەكرد، لەبەرئەنجامی ئەمانەدا ئینگلتەرا كۆمەڵێك پەیماننامە و رێكەوتن نامەی لەگەڵ وڵاتانی ئەوڕوپا لە دژی فڕەنسا بەست وڵاتەكانیش (نەمسا، پروسیا، روسیا، هۆڵندا، بەلجیكا، ئیسپانیا) كاری سەرەكی بەریتانیاش ئەوەبوو لە دەریاوە گەماروی فڕەنسا بدا بۆ ئەوەی لەرووی ئابووریەوە لە ئەوڕوپای داببڕێت، فڕەنسا لە بەرامبەر هێزی هاوپەیمانان نەیتوانی خۆی رابگرێت ژەنەڕاڵ (دیمۆریا) لە سەردەستی هاوپەیمانان لە بەلجیكا شكستی هێنا لەهەمان كاتدا هێزی فڕەنسی لە دۆڵی راین لەسەر دەستی سووپای پروسیا شكستی هێنا، هەروەها گەلەكەشتی بەریتانی لە دەریاوە ئابلۆقەی شاری تۆڵونیان دا لەوكاتەدا فڕەنسا لەلایەن هێزەكانی ئەوروپا هەڕەشەی داگیركردنی لێدەكرا بۆیە شۆڕشگێڕان هەوڵیاندا لەو مەترسیە دەرەكیە رزگار بن ئەمەش لەرێگای پێكهێنانی دەزگایەك كە كاری دەكرد بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو پیلانانەی كە نەیاران و ئۆپۆزسیۆن لەناو فڕەنسا پێی هەڵدەستان هەروەها رووبەڕوو بونەوەی دوژمنانی دەرەكی ئەو دەزگایە ناوی (لیژنەی رزگاری گشتی) بوو، كە لەسەرەتادا لە نۆ كەس پێكهاتبوو، دیارترین ئەندامانی ئەو لیژنەیە (دانتۆن، دیمۆریا، كاڕنۆ، روبسبێرگ)، كە سەرجەمیان لە توندرەوەكان بوون دەستیان كرد بە كوشتن و تیرۆر و لەناوبردنی نەیارەكانیان لەسەر ئاستی دەرەكی دانتۆن كاری بەرگری كردنی فڕەنسای پێسپێردرا سوپایەكی میللی پێكهێنا كە پێویست بوو هەموو فڕەنسیەك پەیوەندی پێوەبكات كە توانای چەك هەڵگرتنی هەبێت ئەو هەوڵانە سەركەوتنیان بەدەست هێنا لە دەركردنی هێزەكانی نەمسا و پروسیا لە خاكەكەیان توانیان دووبارە دەست بەسەر بەلجیكادا بگرن هەروەها راین و هۆڵنداشیان داگیركردەوە، ئەو ماوەیە فڕەنسا كە تیرۆر و توندو تیژی بەخۆوە بینی ئەنجامی خراپی لێكەوتەوە هەزاران كەس بەهۆیەوە كوژران و لەسێدارەدران سەرەنجام لە كۆتایدا توندرەوەكان تیاچوون و كۆمەڵێك لە میانڕەوەكان دەسەڵاتی وڵاتیان گرتە دەست.
پ- دادگای شۆرش لیژنەی ئاسایش ئەو دوو لیژنەیە هەماهەنگو هاوكاری یەكتر بوون چۆن خەڵكیان دادگا كردووە
دەزگای گشتی ئاسایش و دادگای شۆڕش ئیشی چبووە و چی لە خەڵك كردووە لە سەردەمی شۆڕشی فڕەنسی چۆن خەڵكیان دادگای كردووە؟.
س_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به وانه وتراوه‌ته‌وه[/size]