[center]مێژووی عێراق_به‌شی چواره‌م

دەرامەتی ئاو لەعیراقدا:
مەبەست لەدەرامەتی ئاولەعیراقداهەمووئەوسەرچاوانە دەگرێتەوەكەلەسنورەكەی دایە وەكو:
1- ئاوی سەرزەوی  2- ئاوی ژ ێرزەوی 3- بەفروباران
عیراق هەر لەكۆندا بە وولاتی یان دۆلی دوو رووبار ناسراوە ئەمەش وای كردووە گرنگیەكی ئابووری هەبی پاشان ببیتە هۆی دروست بوونی چەندین شارستانیەت هەرچەندە سەرچاوەی زۆربەی ئاوەكانی لەدەرەوەی سنوردان بەلام پێویستە باس لەشێوازی ئاودێری بكەین لەعیراقدا بۆ ئەوەی شارەزایی پەیدا بكەین لەگیروگرفتەكانی :
1.    ئاوی سەرزەوی:
كە بە زۆری سەرچاوەكانی لەدەرەوەی سنورەكانیەوەیە عیراق بەشداردەبێت لەو سامانە ئاویە بەرێژەی(23%) وە توركیا( 70% )وە ئیرانیش بەو رێژەی كەماوە( 7% ) ، ئاوی سەر زەوی لەعیراق بەشێوەیەكی گشتی ئاوی رووباری دیجلەو فورات وەلقەكان لەگەل  شگ العربدا.كە تێكرای رووبەری هەردووحەوزی روبارەكە (783,000)كم دەبێت.
رووباری دیجلە:-
سەرچاوەی رووباری دیجلە لە بەرزاییەكانی باشوری رۆژهەلاتی توركیا دایە كەسەرچاوەی یەكەمیان ئاوی دیجلە صووە كە سەرچاوەی ئەم ئاوە دەریاچەی (كوچكە)كە لە بەرزی (2000م )دایە لە ئاستی دەریا پاشان بە شاری دیاربەكردا دەروات لەلای رۆژهەلاتەوە سێ لقی دەرژێتە ناوی ئەویش( بەتمان صو , كارزان صوو)كە لە چیاكانی هەكاریەوە دێن وە بۆتان صوو كە لە چیاكانی نزیك دەریاچەی وانەوە دێت.كە لەبەرزی نێوان(2000-5000)م دایە لەئاستی رووی دەریاوە پاشان دیجلە بەدووری( 4كم )لەباكووری گوندی پێشخابورەوە دێتە ناو سنوری عیراق كە لەنێو دۆلێكی فراوانی پێچاو پێچ دا دەروات كەیەكەم لقی دەرژێتە ناوی ئەویش لقی خابورە كە درێژیەكەی (160كم) ە پاشان زێی گەورە كە درێژیەكەی( 392كم )دەبێت دواتر زێی بچوك كەدرێژی (400كم) دەبێت دەرژێتە ناوی وە هەروەها رووباری عوزێم كە درێژیەكەی نزیكەی( 223كم) دەبێت وە هەروەها پاشان رووباری دیالە كە درێژی( 386كم) دەبێت ، دەرژیتە ناو دیجلە زۆربەی زۆری لقەكانی رووباری دیجلە لە سنورەكانی دەرەوە دێن وەكو زێی گەورەكە لەزەویەكانی توركیاوە دێت لەنزیك چیاكانی هەكاری لەدەریاچەی( وان )ەوە دێت وە زێی بچوك و رواندز كە لە خاكی ئێرانەوە دێن كەلە هەندێ شوێندا بەرزی ئاوەرۆی زێی بچوك نزیكەی(3000م)دەبێت پاشان دیجلە دێتە ناو دەشتی نیشتەنیەوە لە نزیك شاری بەلەد كە لەم ناوچەیەدا بە هۆی كەمبونەوەی لێژییەكەی پێچاوپێچی زۆری لێ دروست دەبێت , لەنێوان شاری بغداد و ( بەلەد )دا رووباری عوزێم دەرژێتە ناو رووباری دیجلە وە كە خۆی لەسێ لق پێكهاتووە( ئاوی سپی , داقوق صووە ،خاصەصوو)لەدوای شاری بغداد بە دووری(32كم) رووباری دیالە دەرژێتە ناو رووباری دیجلەوە لەدوولق پێك هاتووە ئاوی سیروان كە لەشاخەكانی ئیرانەوە دێ وە هەروەها تانجەرۆ لەلای ئەحمەداوە دێت لەناوەخۆ .لە باكوری شاری كوت بەنداوی كوت دروستكراوە بۆبەرزكردنەوەی ئاستی ئاوی دیجلە پاشان ئاوەكەی گواستراوەتەوە بۆ هەردوو لقی(الغراف و دوجیلە ) لەو ناوچەیە ئاوی ئاوەرۆی دیجلە بەرزترە لە ئاوەرۆی فورات بۆیە چەند لقیك و جۆگەیەكیان لێ دروستكردوە بەرەو رووباری فورات وەكو (البتیرە - الغراف)دواتر ئاوی دیجلە بە شاری میساندا تێدەپەرێت و چەند لقێكی لێدەبێتەوە وەك (كحلا – المشرع – مجرالكبیر - مجرالصغیر) پاشان رێرەوی رووباری دیجلە فراوان دەبێتەوە بە هۆی گەرانەوەی ئاو لە زۆنگاوەكان بەتایبەتی (الحویزە) پاشان هەردوو رووبار یەكتر دەگرن لەنزیك گەرمەت علی وە شگ العرب پێك دێت (رووباری شگ العرب).
•    رووباری فورات:
فورات سەرچاوەكەی لەخاكی توركیا وەیە بە تایبەت ناوچە شاخاویەكان كە لە هەندێك شوێندا بەرزیەكەی لە(300م )زیاترە. رووباری فورات دروست دەبێ لەئەنجامی بەیەكگەیشتنی هەردوولقی(فراتصوو وە مرادصوو) لەنزیك شاری كەیبان بەیەك دەگەن دۆلێكی قول دروست دەكەن ,رووباری فورات لەخوار شاری كەیبانەوە بەدووری (120كم )لقی توهماصوی دەرژێتە ناوی  كە لەچیاكانی تۆرۆسەوە دێت پاشان رووباری فورات دێتە ناوخاكی سوریا وە لەنزیك شارۆچكەی ترابلس لەباشوری ئەم شارۆچكەیەوە بەدووری (30كم)لقی ساجوری دەرژێتە ناوی پاشان بەرەو باشووری رۆژهەلات دەروات لەنزیك شاری روقە لقی بلێخی دەرژێتە ناوی پاشان بەشاری دێرەزوردا دەروات وە لقی خابوری دەرژێتە ناوی پاشان بەرەو باشورو باشوری رۆژئاوادا دەروات دەگات بە خاكی عیراق پاش ئەوەی شاری البوكمال دەبرێت لەنزیك گوندی (عصیبە) پاشان دەگاتە دەشتی نیشتەنیەوە دوای ئەوەی شاری هیت دەبرێت لەو ناوچەیەدا پانی دەگاتە (22 مەتر) لەباشوری رۆژئاوای شاری رومادی دەریاچەی حەبانیە دروستكراوە بۆكۆكردنەوەی ئاوی لافاو وە جارێكیتر دەگەرێتەوە ناو رووبارەكە لە كاتی  كەمبونەوەی ئاو لەرێگەی جۆگەی الژبانەوە پاش ئەوەی فورات شاری فلوجە دەبرێت لەروباری دیجلە نزیك دەبێتەوە كە ماوەی نێوانیان (40كم )دەبێت وە ئاستی ئاوی فورات لەوناوچەیەدا ( 7مەتر )بەرزە وە لێژیەكەی
( 1 - 1200 مەتر) دەبێت كە لێژیەكەی بەرەو لای رۆژهەلاتە واتە بەرەو دیجلەیە بۆیە چەندین جۆگە هەلكەندراوە بە مەبەستی ئاودێری لەلای چەپی رووباری فوراتەوە بۆباشوری رۆژهەلاتی لە باكوری بەنداوی هندیەدا وەك لقەكانی (صەقلاویە , ئەبوغریب , یوسفیە , لتیفیە , ئەسكەندەریە , مصیبی گەورە  , ناصریە) . بەلام جۆگەكانی حللە وكفل كە لەنزیك بەنداوەكەنە لەلای چەپی لەگەل حسێنیەو بنی حسن لەلای راستی  پاش ئەوەی لەشاری كفل دەردەچێت فورات دەبێتە دوولق ئەویش لقی كوفە و شامیە دواتر ئەم دوو لقە یەكتر دەگرنەوە لە مشخاب یاهور لەدوای شاری شارۆچكەی التنافیە دیسان رووباری فورات دەبێتە دوو بەش كە لقی (الرغفیلیە و العگشان) لە باكوری شاری سەماوە ئەم دوو لقە یەكتر دەگرنەوە دوولقی تری لێجیا دەبێتەوە كە سماوە و سوێرەیە دواتر یەك دەگرن بە شاری ناصریە و (سوق الشیوخ )دا تێپەردەبن. لەم ناوچەیەدا ئاوی  فورات زۆربەی زۆری بە فیرۆدەچێت بە تایبەت بەهۆی بەهەلم بوون و رژانی بۆناو زۆنگاوەكانەوە پاشان لە سوق الشیوخ دا فورات دەبێتە دوو بەش ئەوانیش لقی( عكیكە و گرمەت حسن ) پاشان فورات دەبێتە سێ بەش ئەوانیش( بەنی سعید وعفار و أم نخلە ) كە ئەوانە هەموویان لە هۆری حمار دەكەن  دواتر لە ناو هۆرەكەدا فورات دەبێتە دوو لق كەلقی باكوری یەكتردەگرن شگ العرب پێك دەهێنن .درێژی رووباری فورات لەناوچەی بەیەك گەیشتنی فرات صو ومرادصو تاوەكو رێژگەی شگ العرب (2300كم )دەبێت( 1200 كم) لەناوسنوری خاكی عیراقدایە ، وە (455كم) لەسنوری توركیا ، وە ( 675كم )لەسنوری سوریا ، وە رووبەری حەوزەكە (444,000)كم2 دەبێت كە نزیكەی (46% ) لەخاكی عیراقدایە .
•    باران وبەفر:
رێژەی باران بارین لەعیراقدا لەبەشەكانی باشورو ناوەراست لە (25سم) تێپەر ناكات ئەمەش رێژەیەكی كەمە ناتوانێت قەرەبووی ئاوی سەرزەوی بكاتەوە ئەویش لەبەر بەرزی پلەی گەرمی و  ووشكی خاكەوە چونكە بەشێك لەو بارانە دەبێتە هەلم وە بەشێكی تری لەلایەن خاكەوە دەمژرێتن بەلام لەبەشەكانی باكوری  عیراق یان كوردستان تێكرای رێژەی باران و بەفر (80سم ) دەبێت سەرەرای ئەوەی كەئەم رێژەیە كەمە بەلام سوودی دەبێت بۆ ئاوی ژێرزەوی هەروەها بۆ زیادبوونی ئاوی دیجلە بەلام بەفربارین گرنگی زۆری دەبێت بەتایبەتی لەبەهار لە كاتی توانەوە ئەگەر رێژەی ئەو بەفر بارینە نەبایە ئەوا رووبارەكان ووشك دەبوون وە ئاستی ئاوی ژێر زەویش كەم دەبوو.
•    ئاوی ژێر زەوی:
گرنگی ئاوی ژێرزەوی كەمتر نیە لەگرنگی ئاوی سەرزەوی  چونكە عیراق وولاتێكە ئاووهەوای ووشكە كەمی ئاوی سەر زەوی بەشی پێداویستیەكان ناكات چەندیەتی وچۆنیەتی ئاوی ژێرزەوی پەیوەستە بە كۆمەلێك هۆكار وەكو ئاووهەوا بەرزی و نزمی وە جۆری بەردەكان بۆ نمونە  لەكوردستاندا لەبەر زۆری رێژەی باران بارین بەتایبەتی لە ناوچە شاخاویەكاندا ئاوی ژێرزەوی رێژەكەی زیاترە ئەگەر بەراوردی بكەین لەگەل ناوچەكانی تری عیراقدا بونی بەردی كلسی وە هەروەها كونیلە داریان كاریگەری زۆریان هەیە لەسەر كۆكردنەوەی ئاو وە هەروەها لەسەر رێژەی خوێیەكان دەتوانین ئاوی ژێر زەوی دابەش بكەین بەسەر چوار ناوچەدا لەرووی جۆر و چەندیەتیان:-
1-ناوچەی شاخاویە بەرزەكان:كەئاوی زۆری لێیە وەجۆرەكەشی باشە بەهۆی زۆری بارانو هەروەها بەردی كلسەوە
2-ناوچەی زورگ : لەرووی چەندیەتی و چۆنیەتی جیاوازی هەیە لەگەل ناوچەی یەكەم ئەویش بەهۆی جیاوازی زۆری لەرێژەی باران بارین یان بەردەكان كە دەست پێدەكات لەناوچەی شاخەكانی سنجار تا دەگاتە نزیك خانقین
3-ناوچەی دەشتی نیشتەنی:كە تێیدا ئاوی ژێرزەوی كەمترە وە رێژەی خوێیەكانی تێدا زیاترە كە هەنێ جار دەگاتە( 3000-6000 ) بەش لەملیۆنێك .
4-ناوچەی بانی رۆژئاوا وجەزیرە: رێژەی خوێ لەئاوی ژێرزەوی لەو ناوچانە زۆرە بەتایبەت ( كبریتات , كلۆریدی كالسیۆم ,وە هەروەها گازی كبریتی هایدرۆجینی ) كە رێژەی خوێ‌ لەو ناوچانە هەندێ‌ جاردەگاتە (4000-6000) بەش لەملیۆنێكدا . لەو ناوچەیە چەند مێرگێك هەیە.
•    دانـیشــــــــــتــوان
دانیشتوانی عێراق لە سالی ( 1866 ) لە سەردەمی عەسمانییەكان دواتر لە سالی ( 1905  و 1919 ) هەندێك هەول درا بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە عێراقدا لە ( 1921 ) هەروەها ( 1923 ) هەولێك لە ئارادا بوو بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە ویلایەتی موصل وەكو سەر ژمێر لە سالی ( 1927 ) سەرژمێری گشتی دانیشتوان ئەنجام درا بەلام سەركەوتوو نەبوو كە ژمارەی دانیشتوانی عێراق لەو سەرژمێریەدا ( 2.968.000 )كەس بوو ، كە ( 1.051.000 ) كور بوو ، وە ( 1.455.000 )كچ بوو ، لە سالی ( 1934 )دیسان هەول درا سەرژمێری ئەنجام بدرێت وە ئەنجام درا بەلام نەك بە مانای سەرژمێری گشتی چونكە ئامادەكاری باش بۆ نەكرابوو ، بەلام یەكەم سەرژمێری گشتی بەمانی سەرژمێری لە سالی ( 1947 ) ئەنجام درا ماوەی یەك مانگ بەردەوام بوو كە تێدا ژمارەی دانیشتوان نزیكەی (5.000.000 ) كەس بوو كە تێدا رێژەی گەشەی دانیشتوان ( 2.6 ) بوو ، دواتر بەرز بووەوە بۆ ( 3.2 ) بەلام یەكەم سەرژمێری راست و دروست كە ئەنجام درا لە سالی ( 1957 ) بوو نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتی دەكرد ئەو كەموو كوریانەی كەلە سالی ( 1947 ) دا هەبوو چارەسەركرا فۆرمەكانی بە زمانی ( عەرەبی ، كوردی ، ئینگلیزی ، توركمانی ، توركی ) چاپ كرابوو . دواتر لە سالی ( 1965 ) سەرژمێرییەكی تر ئەنجام درا كە زیاتر مەبەستێكی سیاسی لە دوواوە بوو بە تایبەتی لە كاتی یەكگرتنەوەی هەرسێ‌ ولاتی مصر و سوریاو عێراق ، ئەم سەرژمێرییە دوو سال پێش وادەی خۆی ئەنجام درا كە بە لۆژیكێكی (عەقلیەت ) شۆڤینیانە ئەنجام درا سەرەرای ئەوەی لەو سەردەمە بە تایبەتی لە دوای سالی ( 1961 ) شۆرەشی كورد بەرپابوو كە بووە هۆی دروست بوونی شەر هەروەها ئاوارە بوونی  خەلكێكی زۆر ، مەبەستی سەرەكیش لەو سەرژمێریەدا كەم كردنەوەی رێژەی كورد بەتایبەتی لەو شوێنانەی كە نەتەوەكانی تری لێبوو وەكو توركمان و عەرەب و كورد . كە رێژەی كورد بە جۆرێك كەم كرایەوە كەمتر لە ( 25 % ) بوو ، هەروەها بەشێك لە رێكەوتنامەی ( 11 ی ئازار لە سالی  1970 ) ئەنجام دانی سەرژمێری بۆ دیاری كردنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان سەرەرای تەواو بوونی كارەكانی لیژنەی سەرژمێری وە مانگێك بەر لە ئەنجام دانی ئەم پرۆسەیە دواخرا بۆ كاتێكی نادیار ، ئەوەبوو لە سالی ( 1974 ) شەر دەستی پێكرد ، لە سالی ( 1975 ) رێكەوتنامەی جەزائیر مۆر كرا لە نێوان حكومەتی شا و عێراق  لەو سەردەمەدا . پاشان شۆرەشی كورد تێكچوو وە زۆربەی گوندەكان تێك چوون چۆل كران وە خەلكەكە راگوێزرانەوە بۆ كۆمەلگا زۆرە ملێیەكان و خوارووی عێراق ، دواتر لە سالی ( 1977 ) سەرژمێری ئەنجام درایەوە كە لە كاتی شەرو بارودۆخێكی سیاسی نالەباردا بوو ، دواتر دوای هەلگیرسانی شۆرەشی عێراق – ئێران ، لە سالی ( 1987 ) سەرژمێری ئەنجام درا ئەوەبوو بارودۆخی كوردستان نالەبار بوو وە گوندەكانی كوردستان راگواسترانەوە ( ترحیل ) كران بۆ كۆمەلگا زۆرە ملێیەكان ، دوا سەرژمێریش لە سالی ( 1997 ) ئەنجام درا لەلایەن  رێكخراوی خۆراكی جیهانی ( WFP  ) ، هەرچەندە سەرژمێرییەكی گشتی نەبوو كەمووكوری زۆریشی تێدابوو ، بریار وابوو لە ( 2007 ) ئەنجام بدرێت سەرژمێری بەلام لەبەر بارودۆخی سیاسی ئەنجام نەدرا .
ژ    سال    كور    كچ    رێژەی گەشە
1    1947     2257    2559    2.6
2    1957    3155    3144
3    1965    4105    3954
4    1977    6183    5817    3.2
5    1987    8396    8475
بە پێی ئەم خشتەیەی سەرەوە تێكرای زۆر بوون و گەشەكردن بەرەو سەرەوە دەروات لە زیاد بوون دایە لە (1947- 1957 (2.6) بووە ، دواتر گەیشتە ( 3.2 ) لە ( 1977 – 1987 ) هۆكارەكانی ئەم گەشە سەندنە سروشتیە بۆ جیاوازی لە نێوان رێژەی لە دایك بوون و مردووان دەگەرێتەوە .بۆ نمونە :لە سالی ( 1980 تاكو 1985 ) رێژەی لە دایك بوون ( 44.000 ) بوو بەرامبەر رێژە مردن كە تەنها ( 10.000 ) بوو واتا زیاد بوونی سروشتی ( 3.4 ) بوو ، ئەمەش ژمارەیەكی بەرزە ئەگەر بەراوورد بكەین لەگەل ولاتانی تری عەرەبیدا لە ( مصر- 2.5 ) ، لە (مەغریب – 3.2 ) ، لە ( سودان – 3.8 ) ، ( توونس – 2.5 ) ، (یەمەن – 3.1 ) ، ( مۆریتانیا – 2.8) ، ( لبنان – 2.4 ) ،(سعودیە –6.5) ، ( ئیمارات – 12 % ) ، ( بحرین – 14.5 ) ، تێكرای گەشەی سالانەی دانیشتوان . بەلام چری دانیشتوان لە عیراقدا بەردەوام لە زیاد بووندایە . چری دانیشتوان لە سالی ( 1947 تەنها – 11 ) كەس بوو پاشان بەرز بووەوە بۆ ( 14- لە سالی 1957 ) دواتر ( 18 – لە سالی 1965 ) پاشان ( 28 – لە سالی 1977 ) ، ( 37 – لە 1988 ) ، بەلام ئەم رێژەیە جیاوازی هەیە لە شوێنێك بۆ شوێنێكی تر .
پێكهاتەی تەمەنی دانیشتوان – تركیب العمری للسكان : -
بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین سێ‌ جۆر لە پێكهاتەی تەمەن دیاری بكەین :
1.    ئەوانەی كە تەمەنیان لە ( 15 سال ) كەمترە .
2.    ئەوانەی كە تەمەنیان لە نێوان ( 15 تاكو  64 ) سالە .
3.    ئەوانەی تەمەنیان لە ( 65 سال ) بەرەو سەرەوەیە .
1 . ئەوەی یەكەم چینێكی بەكار بەرو مشەخۆرە بەلام ئەو رێژەیە واتا بە ( مانای ) كۆمەلگا لە باری لاوی دایە ، تێكرای ژمارەكەی لە سالی (1987) ( 7.381.492 ) كەس بوو واتا ( 45 % ) كۆی دانیشتوان ئەمەش رێژەیەكی بەرزە .
2  . كە گرینگترین چبنەكانی كۆمەلگایە وە چینی بەرهەم هێنە وە چینەكانی تر لە ئەستۆ دەگرێت ژمارەی لە سالی ( 1987 ) (8.180.261 ) كەس بوو واتا ( 50 % ) كۆی گشتی دانیشتوان . بەلام ئەگەر بەراووردی بكەین لەگەل ولاتانی تری جیهان كە لە هەندێك ولات دەگاتە ( 56 % تاكو 60 % ) .
3  . چینی سێیەم وەكو چینی یەكەم چینێكی بەكار بەرە ( المستهلك ) ژمارەیەكی زۆری لە ئافرەت و بێوەژن وپیرو پەك كەوتەی تێدایە ، كە تێكرای ژمارەكەی لە سالی ( 1987 ) ( 546.665 ) كەس بوو واتا رێژەكەی ( 3.3 % ) هەمووی دانیشتوانی عێراق بوو ، ئەم رێژەیەش كەمە ئەگەر بەراوورد بكەین لەگەل ولاتانی تری جیهان .
15 سال كەمتر
رێژەی بەخێو كەر = ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ   × 100
ژمارەی تەمەنی  15  تاكو  59

س_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به‌وانه‌ گوتراوه‌ته‌وه‌
[/center]