بابه‌ت: خۆكوشتن ده‌ست هه‌ڵگرتن له ژیان و بێ توانایی له به‌رانگه‌ربونه‌وه ی ژیان
kurdlaw
خۆكوشتن دیارده‌یه‌كه له زۆربه‌ی وڵاتانی جیهاندا هه‌یه، له هه‌ر شوێنێك مرۆڤ هه‌بێت و ژیان به‌رده‌وام بێت، دیارده‌ی خۆكوشتن ئاماده‌یی هه‌یه، به‌ڵام به به‌راوركردنی نێوان ژیان و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ژیاندا، ئه‌وا خۆكوشتن له گه‌مه‌كه‌دا دۆڕاوه و ژیان سه‌ركه‌وتووه.
دیارده‌ی خۆكوشتن له هه‌ر شوێنێك و له‌ناو هه‌ر بنه‌ماڵه‌یه‌ك كه ڕووده‌دات شوێنه‌واری نێگه‌تیڤی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌جێده‌هێڵێت و كۆمه‌ڵێك پاڵنه‌ر هۆكار و فشارن بۆ سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی بڕیاره‌كه ده‌دات و ئه‌م دیارده‌یه‌ش له ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریدا بوونی هه‌یه.
گه‌ڕان به‌دوای هۆكاره‌كان و ئه‌نجامدانی هه‌موو كارێك گه‌لێك گرنگه هه‌ر بۆیه كاتێك له وڵاتانی پێشكه‌وتوو ڕێژه‌ی خۆكوشتن به‌رزده‌بێته‌وه به هه‌موو شێوه‌یه‌ك هه‌وڵده‌ده‌ن به كه‌ڵك وه‌رگرتن له شاره‌زایانی ئه‌و بواره لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر بكه‌ن.
هه‌ڕه‌شه له خۆكردن
به‌پێی ئاماری به‌شی ڕاگه‌یاندنی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی پۆلیسی سلێمانی له 1/1 تاكو 31-5ی ئه‌مساڵ (149) حاڵه‌تی كوشتن تۆماركراوه، به‌شێوه‌كانی كوشتن به ئه‌نقه‌ست، هه‌وڵه‌كانی كوشتن، كوشتن به نه‌زانین، خۆكوشتن و خۆسووتاندن تۆمار كراوه.
به‌گوێره‌ی ئاماره‌كه, له‌ماوه‌ی ئه‌و پێنج مانگه‌دا 19 كه‌س خۆیان كوشتووه كه (10) كه‌سیان نێر و (9)یان له ڕه‌گه‌زی مێ بوون هه‌روه‌ك (15) حاڵه‌تی خۆسووتاندنیش تۆماركراوه كه (4)یان له ڕه‌گه‌زی نێر و (9)یان له ڕه‌گه‌زی مێ بوون.
هه‌روه‌ها (91) كه‌سیش هه‌وڵیان داوه خۆیان بكوژن كه (76) كه‌سیان له ڕه‌گه‌زی نێر و (9) كه‌سه‌كه‌ی تریشیان له ڕه‌گه‌زی مێ بووه.
به‌گوێره‌ی ئاماره‌كه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی پۆلیس، (23) كه‌س به ئه‌نقه‌ست كوژراون كه (22) كه‌سیان له ڕه‌گه‌زی نێر بووه و یه‌ك كه‌سیشیان له ڕه‌گه‌زی مێ بووه و كه‌سێكیش به نه‌زانین كوژراوه كه له ڕه‌گه‌زی نێره.
كه‌متر له چاو جیهاندا
ئه‌و ئاماره‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتی پۆلیسی سلێمانی ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه ڕاده‌ی خۆكوشتن له پارێزگای سلێمانی كه ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی تێدایه گه‌لێك كه‌متره له ئاماره جیهانییه‌كان، چونكه به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌كان و ئاماره‌كانی جیهان له هه‌موو 30 چركه‌یه‌كدا یه‌ك كه‌س له‌ئاستی جیهاندا خۆی ده‌كوژێت و دیاره ئه‌م ڕێژه‌یه گه‌لێك ترسناكه و لێكۆڵه‌ره‌وه‌كان پێیانوایه به جیهانیبوون و ته‌كنۆلۆژیا هۆكارێكی كاریگه‌ریی هه‌ڵكشانی ڕێژه‌ی خۆكوژییه.
ساڵانه له جیهان پتر له یه‌ك ملیۆن كه‌س كۆتایی به ژیانی خۆیان دێنن و ده ملیۆن كه‌سیش هه‌وڵده‌ده‌ن خۆیان بكوژن.
هه‌وڵی خۆكوشتن
دڵشاد حه‌مه ساڵح توێژه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی خۆكوشتن به‌یه‌كێك له‌و نیشانانه ده‌زانێت كه مرۆڤ له گیاندارانی تر جیاده‌كاته‌وه، پێیوایه ئه‌و كه‌سانه‌ی كه هه‌وڵی خۆكوشتن ده‌ده‌ن توانای بیركردنه‌وه‌یان دێته سه‌ر سفر و ناتوانن به‌باشی بیر له داهاتووی خۆیان بكه‌نه‌وه، بۆیه ده‌ڵێت: "خۆكوشتن تاڕاده‌یه‌ك وه‌ك چه‌ند نه‌خۆشییه‌كی تر، ڕه‌نگی ویراسی پێوه‌یه واته ئه‌و بنه‌ماڵانه‌ی كه خۆكوشتن تێیدا ڕوویداوه له‌ناو نه‌وه‌كانیاندا ڕێژه‌ی خۆكوشتن زیاتره وه‌ك له‌و بنه‌ماڵانه‌ی دیارده‌ی خۆكوشتنی تیا به‌دی ناكرێت".
هه‌ڵكشانی ڕێژه‌كه
به‌پێی ئاماری ڕێكخراوی جیهانی ته‌ندروستی له هه‌ر (100) هه‌زار كه‌س (16) كه‌س خۆی ده‌كوژێت و دوور نییه له ساڵی 2020دا ڕێژه‌ی خۆكوشتن له ساڵێكدا بگاته (1500000) كه‌س.
هه‌ر له‌وئاماره‌دا، ئاماژه به‌وه‌كراوه كه له په‌نجا ساڵی ڕابردوودا به‌ڕێژه‌ی 60% ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه خۆیان كوشتووه زیادیكردووه.
هه‌رچه‌نده ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه هه‌وڵده‌ده‌ن خۆیان بكوژن و هه‌وڵه‌كانیان سه‌رناگرێت بیست ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌و حاڵه‌تانه‌یه كه بۆته هۆی مردن، به‌ڵام ئاماری جیهانی ترسێكی گه‌وره‌ی خستۆته دڵی لێكۆڵه‌ره‌وانه‌وه هه‌ر بۆیه ئێستا له ئاستی جیهاندا چه‌ندین ڕێكخراوی تایبه‌ت به‌و گرفته جیهانییه دامه‌زراون و ئه‌ركیان پاراستنی ژیانه.
ئه‌و توێژه‌ره كۆمه‌ڵایه‌تییه پێیوایه، ڕه‌گه‌زی نێر بۆ زۆربه‌ی كاره‌كانی به‌رنامه‌ی هه‌یه و نه‌خشه‌كێشی بۆ ده‌كات و دیاره ئه‌و كارانه‌ی كه پێشتر نه‌خشه‌ی بۆ كێشرابێت زۆرتر سه‌رده‌كه‌ون و ده‌ڵێت: "هه‌رچه‌نده له ژناندا هه‌وڵی خۆكوشتن زیاتره، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ڕووی نه‌خشه‌وه نییه، زۆربه‌ی ئه‌و هه‌وڵانه سه‌رناگرێت".
ناوبراو جۆره‌كانی خۆكوشتن دیاری ده‌كات و ده‌ڵێت: "خۆكوشتنێك هه‌یه له‌پێناوی باشتركردنی خه‌ڵكانی تر كه خۆكوشتنی ئایدۆلۆژیای پێده‌وترێت، كه زیاتر له‌نێو گرووپه دینیی و توندڕه‌وه‌كاندا به‌دی ده‌كرێت، جۆرێكی تری خۆكوشتن بۆ ڕاكردنه له‌و كێشانه‌ی كه خۆكوژه‌كه تووشی بووه و توانای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی نییه، ئه‌و كه‌سه ناخوازێت كه به چاوی كه‌سێكی دۆڕاوه‌وه سه‌یر بكرێت هه‌ر بۆیه ده‌ست ده‌داته خۆكوشتن".
ته‌كنۆلۆژیا و بێزاری
به‌پێی ئاماره‌كان ڕاده‌ی خۆكوشتن له بوڵاتانی وه‌ك ژاپۆن، ئه‌مریكا، خۆرهه‌ڵاتی ئه‌وروپا زۆر له شوێنه‌كانی تر زیاتره‌و ئه‌مه‌ش بۆته جێگه‌ی پرسیاری شاره‌زایانی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی كه ئایا ته‌كنۆلۆژیا تا چه‌ند له زیادبوونی ئه‌م دیارده‌یه ده‌وری هه‌یه؟
دڵشاد حه‌مه ساڵح پێیوایه له‌گه‌ڵ گه‌وره بوون و ئاڵۆزبوونی كۆمه‌ڵگاكان، كێشه كۆمه‌ڵایه‌تی و ئایدۆلۆژییه‌كانیش په‌ره‌ده‌سێنن و ده‌ڵێت: "له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگاكاندا ڕێژه‌ی خۆكوشتن ئاساییه، چونكه ئه‌م ڕێژه‌یه له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگادا ده‌گۆڕێت".
ئاماره‌كانی جیهانی خۆكوشتن ده‌ریانخستووه كه خۆكوشتن سێهه‌مین هۆكاری مردنی مێردمنداڵان و لاوانه و هه‌شته‌مین هۆكاری مردنی مرۆڤه له جیهاندا.
هه‌ر له‌م ئاماره‌دا ئاماژه به‌وه‌كراوه كه ژنان سێ ئه‌وه‌نده‌ی پیاوان هه‌وڵی خۆكوشتن ده‌ده‌ن، به‌ڵام له سه‌دا 6%ی ژنان و 5%ی پیاوانیش هه‌وڵه‌كانیان سه‌رده‌گرێت. واته پیاوان سێ ئه‌وه‌نده‌ی ژنان به‌هۆی خۆكوشتنه‌وه گیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن.
هه‌ندێ له لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ریان خستووه كه ئایدۆلۆژیا یاخود باوه‌ڕ به‌دین تاڕاده‌یه‌كی زۆر توانیویه‌تی به‌ر به‌م دیارده‌یه بگرێت و ڕێژه‌ی خۆكوشتن له‌و كه‌سانه‌دا كه باوه‌ڕیان به‌دین نییه زیاتره له كه‌سانی باوه‌ڕدار. بۆیه ئه‌و توێژه‌ره كۆمه‌ڵایه‌تییه وتی: "ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه ئه‌وه نیشانده‌ده‌ن كه كه‌سانێك كه باوه‌ڕی دینیان هه‌یه هه‌ست به‌وه ده‌كه‌ن كه مرۆڤ ئامانجێكی هه‌یه و ناكرێت ئه‌و ئامانجه به كۆمه‌ڵێك شتی لاوه‌كییه‌وه تێكبدرێت واته هه‌ر دینێك بۆته هۆكاری ئاسووده‌یی لای تاكه‌كان، چونكه كه‌سانی دینی پێیانوایه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت ده‌ست بخه‌نه ناو كاری خواوه تا ئه‌وكاته‌ی ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ لای خۆی، به‌ڵام له‌لای كه‌سانی بێ دین ئامانجی ژیانیان خۆیان دیاری ده‌كه‌ن".
ناڕۆشنبیری
ناوبراو سه‌باره‌ت به هه‌رێمی كوردستان و هۆكاره‌كانی خۆكوشتن ده‌ڵێت: "له هه‌رێمی كوردستان چه‌ندین هۆكار وه‌ك ئایدۆلۆژی، كۆمه‌ڵایه‌تی و نه‌خۆشی ده‌روونی و تاڕاده‌یه‌كیش ئابووری ده‌بنه هۆی خۆكوشتنی كه‌سه‌كان". جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌كرده‌وه له هه‌رێمی كوردستاندا كێشه ده‌روونییه‌كان پله‌ی یه‌كه‌میان هه‌یه له ئاماره‌كاندا و دیاره ئه‌و كێشه ده‌روونیانه له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵگادا په‌ره‌ی سه‌ندووه بۆ نموونه ناوبراو باس له كێشه‌ی هه‌ژاری، ناڕۆشنبیری تاكه‌كان و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌كات.
هه‌وڵدان بۆ ڕۆشنبیركردنی تاكه‌كان به بۆچوونی دڵشاد حه‌مه ساڵح هۆكارێكی گرنگه بۆ دابه‌زاندنی ڕێژه‌ی خۆكوشتن له هه‌رێمی كوردستاندا، چونكه وه‌ك ناوبراو باسی لێوه‌ده‌كات ئاماره‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستووه ڕێژه‌ی خۆكوشتن له هه‌رێمی كوردستاندا له‌نێوان 15 بۆ 35 ساڵدایه.
ژماره‌كان
به‌پێی نوێترین ئاماری ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهان له وڵاتی فینله‌ندا له هه‌ر 100 هه‌زار كه‌س 45 كه‌س، له هه‌نگاریا له 100 هه‌زار كه‌س 58 كه‌س، له سوید و سویسڕا له هه‌ر 100 هه‌زار كه‌س 18-25 كه‌س و له پرتوگالیش له هه‌ر 100 هه‌زار كه‌س 8 كه‌س خۆیان ده‌كوژن.
له ئه‌مریكا هه‌موو ساڵێك زیاتر له 30 هه‌زار لاو به‌هۆی نادیاربوونی دواڕۆژیان كۆتایی به ژیانیان دێنن.
ئاماره‌كان ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كه‌ن كه له جیهاندا وڵاتی هندستان زۆرترین ڕێژه‌ی خۆكوشتنی تێدایه واته له هه‌ر 100 هه‌زار ژن 148 ژن و له هه‌ر 100 هه‌زار پیاویش 58 پیاو له ساڵێكدا خۆیان ده‌كوژن