بابه‌ت: مێژووی ئێران به‌شی شه‌شه‌م
[center]
مێژووی ئێران به‌شی شه‌شه‌م
سەردەمی دەسەڵاتی محمد شا 1835_1848
لە سەردەمی ئەو شایە سوپای ئێرانی لە هەوڵی ئەوەدا بوو كە فراوانخوازی بكات لە خاكەكانی ئەفغانی بەمەبەستی قەرەبووكردنەوەی شكستەكانی كەلەبەرامبەر رووسەكان دووچاری هاتبۆوە .هەروەها رووسەكانیش ڕۆلیان هەبوو لە هاندانی ئێرانیەكان بۆ هێرشكردنە سەر ئەفغانستان تاوەكو هەڕەشەیەكی جدی دروست بكەن لە سەر دەسەڵات و پێگەو بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا لە هیند . بەریتانیاش بەرگری لە ئەفغانستان دەكردهەوڵی دەدا ئاراستەی فراوانخوازیەكانی ئێران لەو وڵاتە دوور بخاتەوە چونكە ئەفغانستانی بە هێلی بەرگری دەزانی بۆ پاراستنی هیند وە لەماوەی (1837_1838)ئێرانیەكان هێرشیان كردە سەر شاری هیرات بەڵام بەهۆی بەرگری ئینگلیزیەكان لەشارەكە لەلایەك وە لەلایێكی تریشەوە لەناوخۆ ی ئێران ئاژاوەوپەشێوی و جوڵانەوەیەكی یاخی بوونەوە كە لەلایەن لایەنگرانی تائیفەی اسماعیلی بڵاوكرایەوە بۆیە محمدشا ناچار بوو لە ئەیلولی (1838)سوپاكەی لە هیرات پاشەكشە پێ بكات تاوەكو یەكلابێتەوە بۆ سەر كوت كردنی جوڵانەوەكە .لەساڵی 1837والی بغداد { علی رچا پاشا } هەڵسا بەداگیركردنی شاری (المعمرە)لەبەرامبەریشدا ئێرانیەكان دەست درێژیان كردە سەرشاری سلێمانی وەتوانیان لە سالی (1841)شاری (المعمرە)داگیربكەنەوە هەروەها ناكۆكی وبارگرژی نێوان هەردوو لا زیاتر بوو لەو كاتەی كەوالی نوێ ی بغداد نجیب پاشا چووە شاری كربلا لە سالی 1843 و دەسەڵاتی حكومەتی گەڕاندەوە شارەكە . دوای ئەوەی لە شارەكە بارگرژی بلاوبوویەوە بە هۆی هەڵوێستەكانی ڕێگرو خراپكاران . بەڵام دواتر بەهۆی میانگیری هەریەك لە بەریتانیاو و رووسەكان لە ساڵی(31ئایاری 1847)پەیمانی ئەرزەڕۆمی دووەم لە نێوان ئێران و دەوڵەتی عوسمانی مۆركرا ئەوپەیمانەش لەرووی بایەخ وگرنگیەوە بە یەكێك لەپەیمانە سەرەكیەكانی نێوانیان دادەنرێ چونكە بووە بنچینەیێك بۆ ئەو پەیمانانە كە دەربارەی كێشە سنوورەیەكانی نێوان هەردوولا لە ماوەكانی دواتر دادەبەستران لەم پەیمانەشدا چەند بەندێكی تێداهاتبوو لەگرنگترینیان بریتی بوو لە داننانی دەوڵەتی عوسمانی بەشێوەیەكی فەرمی بە سەروەری ئێران بە سەر شاری (المعمرە ) و بەندەرەكانی لەگەڵ ئەوزەویانەی كە دەكەوتنە رۆژهەلاتی (شگ العرب) لەگەڵ لایەنگیری هۆزەكانی ئەم ناوچانە بۆ ئێران . هەروەها پەیمانەكە جەختی لەسەر ئازادی كەشتیە ئێرانیەكانیان دەكردەوە لە ڕۆیشتن لە (شگ العرب) جگە لەوەش دەبوایە ئێرانیەكان دەست بەرداری بانگەشە كردنەكانیان بوونایەوە لەسەروەری دەسەڵاتیان بە سەر شاری سلێمانی وشارەزوور دەبووا بەڵێنیش بدەن كەبەهیچ شێوەیەك دەستكاری سەروەری عوسمانیەكان نەكەن لەوناوچانە (واتە دەست نەخەنە كاروباری عوسمانیەكان لەوناوچانەی كە باسمان كردن)(سلێمانی و شارەزوور )
لەماوەكانی كۆتایی دەسەڵاتی محمدشا (جولانەوەی باب_الحركە البابیە)سەری هەڵدا دامەزرێنەرەكەش { علی محمد رچا شیرازی } (1819_1850) بوو .لەساڵی (1844) دەستی كرد بەجوڵانەوەكەی وەبانگەشەی ئەوەی دەكرد كە خەلك لەرێگای ئەوەوە دەتوانن چەیوەندی بە {مهدی المنتڤر } ەوەبكەن دوای كۆكردنەوەی خەڵكێكی زۆر لە دەوری خۆی بانگەشەی ئەوەی كرد كە ئەو { مهدی المنتڤر }ە سەر زەوی پڕدەكات لە عەدالەت هەروەها بانگەشەی ئەوەی كرد گوایە پیغەمبەرەو (سروش_وحی) بۆدێت وە دەیگوت من لە پێغەمبەر محمد(ص)چاكترم وە پەرتوكێكی دانابوو بەناوی(البیان) داوای لەخەلكی دەكردكە شوێن ئەو پەرتوكە بكەون نەك قورئان .تەنانەت كارگەیشتە ئەوەی كە لە كۆبونەوەیەك لە ساڵی 1848 ئاینی ئیسلام رەت بكەنەوە .كۆمەڵێك هۆكار بوونە هۆی ئاسان بڵاوبوونەوەی ئەو جوڵانەوەیە لەوانە خراپی بارودۆخی ئێران و سیاسەتی چەوتی قاجاریەكان جگە لەوەش جوڵانەوەكە لەماوەكانی (1845_1848) دووچاری رووبەڕووبوونەوەیەكی راستەقینە نەبۆوە لە لایەن دەوڵەتەوە جگە لە چەند كارێك نەبی كە قاجارەكان دژی ئەم جوڵانەوەیە لەوانە ڕەتدانەوەی بیروبۆچونەكانی {علی محمد رچا } لەڕیگای زانایانی ئایینی هەروەها دوور خستنەوەو سزادانی هەندێك لە لایەنگرانی جولانەوەكە لەوانە هەندێكیان دور خرانەوە بۆ شیراز هەرچەندە {علی محمد رچا } لەدیمانە لەگەڵ پیاوانی ئاینی دوچاری شكست دێ و وە تەوبە دەكات بەڵام دواتر دەگەڕێتەوە سەر بانگەوازەكەی لە بەرامبەریشدا پیاوانی ئاینی فتوای كوشتنی بۆ دەردەكەن وە لە سەردەمی ناصرالدین شا لە ساڵی 1850ز لەسێدارە دەدرێ .
ئێران لە سەردەمی دەسەڵاتی ناصرالدین شاە (1848_1849)
لە دوای مردنی باوكی واتە (محمدشا) لە ئەیلولی 1848ز كوڕە گەورەكەی ناصرالدین شاە دەسەڵاتی وەرگرت لەگرنگترین تایبەتمەندیەكانی سەردەمی دەسەڵاتی لەم پاشایە :
1.ململانێی نێوان بەریتانیاو رووسیالەسەر ئێران
لە دوای كوتایی هێنانی جوڵانەوەی (باب)وەلكاندنی شاری هیرات لە ئەفغانستان بە ئێرانەوە لە ساڵی 1852ئەوەبوو ناصرالدین شاە پەیمانیكی لەگەڵ بەریتانیەكان مۆركرد لەسالی 1853كە تێدا هێزەكانی كشانەوە لەهیرات بە پێ ی پەیمانەكە هەروەها بەڵینی دا كە هێزی سەربازی تر رەوانەی هیرات نەكات مەگەر لەكاتی پێویست نەبێ
لە سالی (1853-1856)شەڕی قرم لە نێوان دەولەتی عوسمانی رووسی ڕوویدا .دواتریش هەریەك لە بەریتانیا وفەرەنسا هاتنە پال دەوڵەتی عوسمانی.ئەمەش ناصرالدین شای هانداكە لەساڵی 1856ز دووبارە هیراتی داگیر كردەوە .لەبەرامبەر ئەم هەنگاوەی ئێرانیەكان وەك كاردانەوەیەك بەریتانیا هەستا بەداگیركردنی بەندەری بوشهر ومعمرە وە چەند ناوچەیەكی تر .بەڵام هەردوولا دەستیان كرد بەدانوستاندن لەسالی 1857ز پەیمانی پاریس لەنێوان بەریتانیاو وئێران مۆركرا كەتیایدا هاتبوو دەبێ هێزەكانی ئێرانی پاشەكشە بكەن لە ئێران لە بەرامبەریشدا پەیمانەكە جەختی كردبووەوە لەسەر ئاشتیەكی بەردوام لەنێوان هەردوو لا جگە لەوەش دەبوایە ئێرانیەكان هیزەكانی خۆیان پاشەكشە بكەن لەهیرات و هەموو خاكی افغانستان هەروەها بەپێی پەیمانەكە بەریتانیا جیاوكی بازرگانی وەك وڵاتانی تر لەئێران بەدەست هێنا.
لە سالی (1882)ئیران پەیمانیكی لەگەڵ رووسیا مۆركردكە تێدا ئێرانیەكان دانیان نابوو بەوەی ڕووسەكان مافی دەست بەسەر داگرتنی شاری (مرۆ) یان هەیە هەروەها لە كەنداوی عەرەبیش ناصرالدین شا هەولی دا كەهێزیكی دەریایی ئێرانی لێ دابنێ ئەوەبوو لەسالی (1883) ناصرالدین شا بنچینەی هێزیكی دەریایی لە كەنداو دامەزراند ئەویش بەكڕینی چەند كەشتیەكی زەبەلاح لە ئەلمانیا.
2.داهێنانی گەشتە پاشایەكان بۆئێران :
لەسەردەمی دەسەڵاتی ناصرالدین شاە دیاردەیەك پەیدابوو كە بریتی بوولە گەشت كردنی پاشاكان وخەڵكانی زۆری دەوروبەریان بۆ ئەوروپا لەم چوار چێوەیەشدا لە سالەكانی (1873_1878_1886)سێ گەشتی بۆ ئەوروپا كرد بێگومان ئەوسێ گەشتانە پارەیەكی زۆری تێ چوو هەروەها ئەم گەشتانە بوونە مایەی دروست كردنی قورسایەكی زۆر لە سەر خەزێنەی وڵات وە بۆ ئەم مەبەستەش لە سەر حوكمەتی ئێران پێویست بوو كە باجی سەرهاوڵاتیان زیادبكات .
3.سەردەمی دەسەڵاتی مڤفرالدین شا 1896_1907
كوڕی ناصرالدین شایە لە دوای باوكی لە سالی (1896)دەسەڵاتی وەرگرت لەوكاتەش دا هیچ هەوڵێكی وای نەدابوو بۆ باشتر كردنی باردۆخی ئێران وە بە بیانوی چارەسەری نەخۆشی گەشتی رێك دەخست بۆئەوروپاوسەردانی ولاتانی دەكرد وە ژیانی لاویەتی بەتەمبەڵی وسورانەوەبەسەر بردووە دیارە تێچونی ئەم گەشتانەش زۆر بوونەو بوونەتە بارگرانی لەسەر خەزێنەی وڵاتەكەی تەنانەت دەگوترێ خەزێنەی وڵاتەكەی دووچاری مایە پوچی (افلاس) هاتبوو بۆ چارەسەر كردنی ئەم گرفتەش { مڤفرالدین شا }دەستی كرد بە قەرزكردن لە هەردوو ولاتی رووسیاو بەریتانیا لە ئەنجامیشدا دەسەڵات و پێگەی هەردوو وڵات لە ئیران زیادی كرد یەكێك لە رووداوە گرنگەكانی مێژووی ئێران لەسەرەتایی سەدەی (20)م لەسەردەمی ئەم پاشایە ڕوودەدات ئەویش بریتی بووە لە (سەرهەڵدانی شۆڕشی دەستوری ) { مڤفرالدین شا } بە ناچاری رازی دەبێت لە سەر دامەزراندنی سیستەمێكی دستوری كە لە بەرواری 31كانونی یەكەم 1906دەردەچێت وە دوای دە رۆژ لەم بەروارەی كە ئاماژەمان پێیدا ئەم پاشایە كۆچی دوای دەكات.
پەرەسەندنە سیاسیەكان لە ئێران لە ماوەی دەسەڵاتی محمدعلی شاە 1907_1909
لە دوای مردنی { مڤفرالدین شا } كوڕەكەی محمد علی شا دەسەڵاتی وەرگرت بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێ هەرلەو سەردەمەی كە جێ نشینی باوكی بووە لەلای كەس خوشەویست نەبووە بەگشتی لە ژێر كاریگەری هەژموونی رووسەكان بووە وە لە ماوەی دەسەڵاتیشیدا هەوڵی دا كەكار بە دەستور نەكرێ وەكاریشی كرد بۆ ئەوەی پەرلەمان لە كاربخات ئەمەش سەری كێشا بۆسەرهەڵدانی ململانێ و شەڕی ناوخۆیی لەئێران وە لەئەنجامدا لە 16تموز1909لەسەر كار لادەدرێ لە گرنگترین روداوە پەرەسەندنەكانی سەردەمی دەسەڵاتی ئەم پاشایە ئەمانەن:
پەیمانی بەریتانی _رووسی ساڵی 1907
یەكێك لە سیما دیارەكانی مێژووی ئێرانی سەردەمی قاجارەكان بریتی بووە لەململانێی ئەم دوو وڵاتە ئەوەی تێبینی دەكرێ ئەم ململانێیە لە نیوەی یەكەمی سەدەی نوزدە شێوازیكی سیاسی و ستراتیژی بەخۆیەوە دیبوو بەڵام لە نیوەی دوومی سەدەی(19) قاڵب و فۆرمێكی ئابوریانەی بەخۆیەوە بینی لەو چوارچێوەیەشدا هەردوو ووڵات هەولیان دەدا كە (جیاوكی_امتیاز)ی ئابوری لە ئێران بەدەست بهێنن ، ئەمەش دەرئەنجامێكی ڕاستەوخۆی زیادبوونی چالاكی پیشەسازی بوو لە وڵاتانی خۆارئاوا كە بووە مایەی زیادبوونی بەرهەم و كەڵەكەبوونی سامان دیارە ئەمەش وای پێویست كرد بوو لە سەر وڵاتانی ئەوروپی كە بەدوای بازاردابگەرێن بۆ ساغ كردنەوەی ئەوبەرهەمانەی كە لەخۆیان زیادە هاوكات كەرستەی خاویشی لێ بەدەست بهێنن لەگەڵ دۆزینەوەی هەلی نوێ بۆ بەرهەم هێنانی سەرمایە.
دیارە كۆمەلێك هوكارهەبوون كەپاڵی بە هەردوو ووڵاتی بەریتانیاو رووسەكانەوە نابوو كەهەوڵی ئەوە بدەن كێشەكانی نێوانیان لە ئێران و ناوچەكانی دەوروبەری وەك (ئەفغانستان وتبت) یەكلا بكەنەوە لە پێشەوەی ئەم هۆكارانە بریتی بوو لە بەدیار كەوتنی المانیا وەك وڵاتیكی خاوەن هێزی سەربازی و ئابووری بەهێز لە كیشوری ئەوروپا لەدوای (یەكێتی المانی _اتحادی المانی 1870_1871)ئەوەبوو لە سالی 1898وەلەهەولی دامەزراندنی كەشتیگەلێكی دەریایی بە هێز بوو بە جۆرێك ركابەرایەتی كەشتیگەلی بەریتانیای پێ بكات كەلەو بوارەدا بەریتانیا زۆر بەهێزبووە تەنانەت دادەنرێ بە (سیدالبحار_گەورەی دەریاكان) بۆیەش المانیا لەدوای كرداری یەكێتی المانی لە هەولی ئەوەدا بوو كە (داگیرگەو_مستعمرات)ی ناوچەی نفوز لە هەموو جیهان بەگشتی و لە دەوڵەتی عوسمانی وئێرانی بەتایبەتی بەدەست بهێنی لەم چوارچێوەیەشدا چەند جیاوكێكی وەرگرتبوو لەوانە دامەزراندنی هێلی ئاسنی لە ئەنازۆل لەوەش گرنگتر لەساڵی 1902جیاوكی هێلی ئاسنی (بغداد_برلین) وەرگرت ئەمەش مانای نزیك بوونەوەی المانیای دەگەیاند لەناوچەی نفوز و دەسەڵاتی بەریتانیای دەگەیاند لەناوچەی كەنداوی عەرەبی ئەمەو سەرباری ئەوەی كە المانیەكان لە سالی (1898)وە لە هەوڵی ئەوەدا بوون كە پێگەیەك لەئێران پەیدابكەن كەبەناوچەیەكی داخراوی نفوزو دەسەڵاتی هەریەك لە بەریتانیا و رووسەكان دادەنرا لەم چوارچێوەشدا كۆمپانیا المانەكان هەندێك دەسكەوتیان بەدەست هێنابوو .
- هۆكارێكی تریش لەنزیك بوونەوەی بەریتانیا و رووسیا بریتی بوو لە شكستی رووسەكان لەشەڕی ساڵی 1904_1905ز =دلەگەڵ یابان ئەم شەڕەش لە سەر ناوچەی (منشوریا) بوو بۆیەش لەدەرەنجامی ئەم شكستە رووسەكان بەپێویستیان دەزانی لەم قۆناغەدا لەگەڵ وڵاتێكی زڵهیزی وەك بەریتانیانزێك ببێتەوە وەكیشەكانی لەگەڵی چارەسەر بكات.
بێگومان شكستی ڕووسەكان لە بەرامبەر یابانیەكان هاوكات بوو لەگەڵ روودانی دوو پەرەسەندنی سیاسی گرنگ كەئەویش كاری بەیەك گەیشتنی هەریەك لەڕووس وبەریتانیەكانی ئاسان كردبوو لەگەیشتن بە رێككەوتن یەكەمییان بریتی بوولە هاتنە سەركاری (پارتی ئازادەكان حزب الاحرار)بەسەرۆكایەتی (هێنری كامبل بانرمان )لەبەریتانیا لەكۆتایەكانی سالی 1905لە لایەنی خۆشیەوە ئەم پارتە بەلێنی چاكسازی دابوو لە بواری ناوخۆ لەگەڵ كەمكردنەوەی بەرپرسیاریەتی بەریتانیا لە دەرەوە .دوومیان بریتی بوو لەهەلسەنگاندنی شۆرشی دەستور بوو لەئێران ئەمەش ڕووس و بەریتانیەكانی هان دابوو بۆ ئەوەی هاوكاری یەكتری بكەن بە مەبەستی بەرگری كردن لە بنەمالەی قاجار وەبەستنەوەی بەرامبەر ئەو ئاراستە مللیەی كەهەڵسابوو بەو شورشە لەئێران .
ئەوهوكارانەی كە لە سەرەوە باسمان كرد بوونە هۆی مۆر كردنی پەیمانە كە لە 31ئابی ساڵی 1907 سەبارەت بە ناوچەكانی ئێران و ئەفغانستان وتبت ئەوی تایبەت بوو بە ئێران ئەوە بەگۆیرەی ئەو رێكەوتنە دابەش كرابوو بۆ دوو ناوچەی دەسەڵات بەریتانیەكان لە باشور و رووسەكان لە باكورەوە لە نێوان ناوچەكانی هەردوو لاش شوێنێكی بێ لایەنی هەبوو كە بریتی بوو لە ناوچەكانی كە دەیانڕوانیە كەنداوی عەرەبی كە لەبەردەم هەموو لایەك كراوە بوو لەلایەنی خۆشیەوە بەریتانیا بەڵینی دابوو كە هیچ هەوڵێك نەدات بۆ بەدەست هێنانی جیاوكی ئابووری وسیاسی لە ناوچەی ژیر دەسەڵاتی رووسەكان نەبۆ خۆی و نەبۆ هاوڵاتیەكانی نەبۆ هێزی سێ یەم لەبەرامبەریشدا روسەكانیش بەڵێنێكی لەم جۆرەیان دابوو بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرا ئەو ناوچانەی بە گوێرەی پەیمانەكە بۆ رووسەكان دیار كرابوو زۆر فراوانتر و دەوڵەمەندتربوون لەوناوچانەی بۆ بەریتانیەكان دیاریكرابوو. وە ناوچەكانی رووس تارانی پایتەختیشی دەگرتەوە لەبەر ئەم هۆیەش پەیمانەكە رووبەڕووی رەخنەی زۆر بووە لە سەرئاستی پەرلەمان و رۆژنامە بەریتانیەكان و هەندێك لەبەرپرسانی ئەم وڵاتە . لەكاتێكدا لە رووسیا مۆركردنی پەیمانەكە جێگای رەزامەندی و خوشحاڵی دانیشتوانی ئەم وڵاتە بوو سەبارەت بەكاردانەوەی ئێرانیەكانیش لەبەرامبەر پەیمانەكە ئەوا بووە مایەی توڕە بوونی گەلانی ئێران بەگشتی ونیشتیمان پەروەرانی ئێرانی بەتایبەتی كەوا چاوەڕێیان دەكرد لە بەریتانیەكان هاوكاریان بكەن وەك وڵاتێكی دیموكراسی لە دژی دەسەڵاتی قاجاری كەلەلایەن رووسەكانەوە پشتگیری وپاڵپشتی دەكرا هەرچەندە لە 11ی ئابی ساڵی 1907ز هەردوو حكومەتی بەریتانی ورووسی لەیاداشتێكی هاوبەش دا كە دابوویان بە حوكمەتی ئێرانی هەوڵیشیان دابوو كە مەترسی ئێرانیەكان كەم بكەنەوە لە مۆر كردنی پەیمانەكە لە لایەنی خۆشیەوە بالوێزی بەریتانیاش لە تاران نامەیەكی تایبەتی لە 5ی ئەیلول ساڵی 1907ز ناردبوو بۆ وەزیری دەرەوەی ئێران كە تێدا وەزیرە ئێرانیەكەی دڵنیاكرد بۆوە كەوا پەیمانەكە كۆتای دەهێنێ بە دەست تێوەردانی وڵاتانی بێگانە لە كاروباری ئێران هەروها وەزیری دەرەوەی رووسیاش لە نامەیەكدا بۆ هاوشانە ئێرانیەكەی جەختی لەوەكردبۆوە كە هەردوو وڵات حەزناكەن دەست بخەنە ناو كاروباری ناوخۆی ئێران بەڵام روداوەكانی دواتر ناڕاستی ئەو بەڵێنانەی سەلماند كە هەردوو وڵات دابویان بە ئێرانیەكان .
شۆڕشی دەستوری ساڵی 1905
دەتوانین بڵێین سەرهەڵدانی شۆڕشی دەستوری بەرئەنجامی دوو هوكاری سەرەكی بووە یەكەمیان خراپی و زوڵمی دەسەڵاتی قاجاریەكان لەلایەك و بێزاری ئێرانیەكانیش لە لایەكی ترەوە لە بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری وسیاسی لە ماوەی دەسەڵاتی قاجاریەكان ئەم وڵاتە دوچاری هاتبووە هۆكاری دوەمیش لەو پەیوەندیە بەردەوامەی نێوان ئێران وڵاتانی ئەوروپی لەسەدەی نۆزدەم دەدۆزرێتەوە ئەمەو سەرباری دزەكردنی بیرو باوەڕی هاوچەرخانە بۆ ئێران دیارە لەم بارودۆخەشدا ئێرانیەكان هەستێكی وایان لە لا دروست بوو كەپێویستە سیستەمی حوكمرانی وڵاتی ئێران ببێت بەپادشایەتی دەستوری .
- سەبارەت بەڕوڵی چین وتوێژەكانی كۆمەڵگای ئێرانی لەم شۆڕشە لەپێش هەموویانەوە دەبێت باس لە رۆشەنبیران بكرێت ئەوە بوو لە ئەنجامی ناردنی كۆمەلێك قوتابی ئێرانی بۆمەبەستی خوێندن بۆ ئەوروپا وەهەروەها كردنەوەی نوێنەرایەتی ئێران لە زۆرێك لە پایتەختەكانی وڵاتانی ئەوروپی و وفراوان بونی پەیوەندیە بازرگانیەكان هەموو ئەوهۆكارانە بوونە سەرەتای پەیدابوونی چینی رۆشنبیری ئێرانی ئەم چینەش تارادەیەكی زۆر كەوتبوونە ژێر كاریگەری شارستانیەتی ئەورپا بەتایبەتی لە بوارەكانی بیرو سیستەمی دەستوری بێگومان كاری ئەم چینەش تەنها بریتی نەبوو لەبڵاوكردنەوەی ئەم بڕەی كە باسمان كرد بەڵكو روڵی گرنگیان هەبوو لەوجوڵانەوەی كەدوای چاك سازی و بەرنگاربوونەوەی زوڵم وزۆرداری قاجارەكان ودامەزراندنی سیستەمێكی دەستوری لە ئێران دەكرد لەبەناوبانگترین ئەو رۆشنبیڕانەش بریتی بوون لە (فتح علی اخندوو) , (محمدخان مجدالملك) , (میرزامالكم خان) , (عبدالرحیم گالبوف) جگە لەوانەش (جمال الدین افغانی) (1838_1897) رۆڵی هەبووە لەباس كردنی چاكسازی و بەرەنگاربوونەوەی ستەم و زۆرداری لە ئێران بەتایبەتی لەدوای ئەوەی { ناصرالدین شاە } بانگی دەكات بۆ ئێران بەڵام بەهۆی كاریگەری بیروڕاكانی لە سەر كۆمەلگای ئێرانی دووجار لە لایەن { ناصرالدین شا }وە دووردەخرێتەوە لە ئێران تەنانەت دەگوتری كەئەوكەسەی ناصرالدین شای كوشت لایەنگیری جمال الدین افغانی بووە.
- جگە لەڕۆڵی چێنی رۆشنبیران لەشۆڕشی دەستوری دەبێ ئاماژە بە رۆژنامە ئێرانیەكانیش بكەین كەلە دەرەوەی ووڵات رۆڵیان هەبووە لە هاندان و وروژاندنی هەستی گەڵانی ئێرانی بۆ وەستان لە دژی زوڵم و خراپەكاریەكانی دەسەڵاتی قاجارییەكان , جێگای باسە بەهۆی توندكردنی چاودێری و سانسور خستنە سەر رۆژنامەكانی ناوخۆ ئەم رۆژنامانەی كە ڕۆڵیان هەبوو لەبێداركردنەوەی گەڵانی ئێران ئەوانە بوون كەلەدەرەوە دەردەچون وەك قاهیرە كلكتا (هیندستان) استنبول و لندن.
ڕووداوەكانی شۆڕش
لە سەرەتا تەنگەژەیەكی ئابووری هاتە كایەوە كە بووە هۆی بەرز بونەوەی نرخی كەلوپەلە خۆراكیە سەرەكیەكان ئەمەش لە بەرئەنجامی چەندهۆكارێكەوەبوو لەوانە پچڕانی كرداری بازرگانی لە ناوچەكانی باكووری ئێران لەگەڵ رووسیا بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و بەرپابوونی شەڕی نێوان (ڕووس ویابان)ی ساڵانی 1904_1905ز ئەمەو سەرباری خراپی بەرووبوومەكانی ئەو ساڵە لە مانگی كانونی یەكەم 1905حكومەتی ئێران هەڵسا بەسزادانی هەندێك بازرگان بەبیانوی بەرزكردنەوەی نرخی شەكر لەدواتر كۆمەلێك لەبازرگانان (پەناگیرێك_اعتصام) واتە (بست) بەفارسیان راگەیاندن لەمزگەوتی گەورەی تاران پاشان كۆمەلێك لەگەورە پیاوانی ئاینی هاتنە پاڵیان لەوانە (محمد الگباگبای وعبدالله البهبهانی) دواتر لەو مزگەوتە دەرچوون چوونە مزگەوتێكی تر لە باشووری ئێران لەوێشدا كۆمەلێك لە بازرگان و پیشەوەران و خەڵكی تریشیان هاتە پاڵ ئەوەبوو پەناگیران چەند داوا كاریێكیان پێشكەش بەشای ئێران كرد لەوانە دەركردنی بەڕێوەبەری گومرگ كە بەلجیكی بوو ناوی (جوزیف ناوس) بوو لەگەڵ لەسەر كارلادانی سەرۆك وەزیران (عین الدولە ) وگەڕانەوەی ئەو قەرزانەی كەحكومەت لە بازرگانانی بە قەرز وەرگرتبوو لەگەڵ جێ بەجێ كردنی شەریعەت و دامەزراندنی خانەی دادگەری لە مانگی كانونی دووم ساڵی 1906ز ئەم پەناگیریە كۆتایی هات لە دوای ئەوەی مڤفرالدین شا بەڵێنی جێ بەجێكردنی داواكاریەكانیدا.
- دوای تێپەڕبوونی ماوەیەك بەسەر پەناگیریەكە ئەوە بوو داواكاریەكانیان جێ بەجێ نەكرا دووبارە بارودۆخ ڕووی لە گرژی كردەوە ئەوە بوو لە تەموزی ساڵی 1906ز پێكدادان لەنێوان خۆپێشاندەران و پۆلیس ڕوویدا لەم باردۆخەشدا دوو لە گەورە پیاوانی ئاینی (محمدالگباگبائی وعبدالله البهبهانی )و چەند پیاوێكی تری ئاینی و لەگەڵ (200) قوتابی ئایینی وخێزانەكانیان هاتنە شاری (قوم)و پەناگیریێَكیان ڕاگەیاند وەڕاشیانگەیاند كەتارانی پایتەخت بەبێ ڕێنموونی كەری ئایینی دەمێنێتەوە وە لەئەنجامیشدا هیچ چاڵاكیەكی ئایینی ومامەڵەیەكی شەرعیانەی لێ ئەنجام نادرێ تاوەكو داواكاریەكانیان جێ بەجێ نەكرێ .هەروەها پەناگیریێكی تریش لەلایەن بازرگان وپیشەوەران لە باخچەی ( مفوچیه )ی بەریتانیا لە تاران ئەنجام درا بەمەش چاڵاكی ئابووری لە پایتەخت پەكی كەوت .پەناگیرەكان جگە لەداواكاریەكانی پێشوو هەندێك داواكاری تریشیان ڕاگەیاند لەوانە دانانی دەستوور بۆ وڵات بێگومان ئەو داواكاریەی دواییشیان لە ژێر كاریگەری چینی ڕۆشنبیران بوو هەرچەند ئەم داواكاریانە لە لایەن پاشاوە رەتكرانەوە تانەت خۆپێشاندەران و پەناگیرانی بالێۆزخانەی بەریتانیان بە (كۆمەڵێك خائین وەبەكرێگیراوی بۆ بەریتانیا) وەسف كرد .بەڵام ئەو خۆپێشاندانە بەردەوام بوون لە تاران هەرووها بروسكەی پاڵپشتی وپشتگیری لەهەرێمەكانی ترەوەش بۆ پەناگیران و خۆنیشاندەرانی تاران دەهات تەنانەت لەباكۆو تفلیس هەڕەشەی ئەوە لەدەسەڵاتدارانی ئێران دەكرا كەوا كۆمەلێك خۆبەخت كەری چەكدار رەوانەی ئێران دەكرێ لە بەرامبەریشدا بە داواكاریەكەیان رازی بوو ئەوە بوو سەرۆك وەزیرانی (عین الدولە )ی لەسەر كارلادا و ( مشیر الدولە )ی لە شوێن دانا دواتر لە (5)ئاب 1906ڕازی بوو لەسەر دانانی دەستورێك بۆ ووڵات.
[/center]
یــــــــــــــــان
彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡
