بابه‌ت: مێژووی ئێران به‌شی هه‌شته‌م و كۆتايی
[center]مێژووی ئێران به‌شی هه‌شته‌م و كۆتايی
كۆتایی دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجار و سەردەمی دەسەڵاتی ڕەزاشای پەهلەوی 1925_1941
لەماوی ساڵانی 1921_1923 رەزا خان هەوڵەكانی چڕكردبۆوە لە سەر دوو مەسەلەی سەرەكی یەكەمیان بریتی بوو لە دووبارە رێكخستنەوەی هێزە چەكدارەكانی ئێران بەهێزكردنی تواناكانیان لەگەڵ كاركردن لەسەر گێڕانەوە و چەسپاندنی دەسەڵاتی ناوەندی (مركزی) لەسەر هەموو خاكی ئێران كە ماوەی دەسەڵاتی حكومەتە یەك لەدوا یەكەكان دەسەڵاتی ناوەندی لاواز بوو لە هەرێمەكان و لەم بارەیەوە رەزا خان سەركەوتنی بەدەست هێنا لە ماوەی نێوان 1921_1922 دەسەڵاتی ناوەندی گێرایەوە ناوچەكانی باكوری ئێرانی لە هێرشێكی سەربازی هەردوو شۆڕش و راپەرینی گەیلان و ئازربێجان لە ناوبرد.
لە ساڵی 1922سمكۆی شكاكی ناچاركرد پەنابەرێتە توركیا و دواتر عێراق. هەروەهابە مەبەستی لە ناوبردنی جوڵانەوەكانی هۆزەكانیش لەهەموو خاكی ئێران هێرشێكی سەربازی دەستی پێ كرد و لەدوای بوونی بەسەرۆك وەزیرانیش لەسەر ئەم سیاسەتەی بەردەوام بوو ئەوە بوو لە ماوەی 1924_1925 هۆزەكانی لوڕ و بەختیاری ملكەچ كرد. لەنیسانی 1925كۆتایی هێنا بەدەسەڵاتی (الشیخ خزعل) لە عەرەبستان.
زیادبوونی دەسەڵاتی ڕەزا شا و سەرنەكەوتنی ئەو حكومەتە یەك لەدوا یەكانەی كە لە دوای لە سەر كار لادانی (چیا‌و الدین الگباگبائی) لە ساڵی 1921دەسەڵاتیان وەرگرت ڕێگای لە بەردەم رەزا شا خۆشكرد بۆ وەرگرتنی دەسەڵات ئەوەبوو لە 29تشرینی یەكەمی 1923 بۆ یەكەم جار بووە سەرۆك وەزیران لە هەمانكاتیش وەزیری بەرگریش بوو، بە مەبەستی تەخت بوونی كوسپ و لەمپەرەكانی سەر رێگای ئەوەبوو (احمد شای) دووا پاشای قاجاریەكانی ناچاركرد لە سەفەر بكات بۆ ئەوروپا ئەوە بوو چووە پاریس تاوەكو مردنی لە 1930 هەرلەوێ مایەوە، هەروەها رەزا خان داوای لە ئەنجومەنی نوێنەران كرد راگەیاندنی كۆتایی دەسەڵاتی قاجارەكان دەربكات، ئەوەبوو لە (31 تشرینی یەكەمی 1925) لە ئەنجومەن دەنگ درا لەسەر پرۆژە یاسای كۆتای هێنانی دەسەڵاتی قاجارییەكان و رەزا شا رایگەیاند كە خۆی بووە شای ئێران بەناوی (ئیمپراتۆر رەزا شای پەهلەوی) "پەهلەوی زمانی فەرمی ئیمپراتۆریەتی ساسانی بووە لە ئێران لە ماوەی (226_652)". ئەم ناوەش لە پەرتوكی زەردەشتیەكان پارەو نەخشەكان بەكارهاتووە دواتر زمانی فارسی شوێنی پەهلەوی گرتەوە، لە 25نیسانی 1926 رەزا شا تاجی پادشایەتی لەسەرنا بەم شێوەیەش دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجاری لە ئێران كۆتایی هات.
(بێ ئەوەی یەك ئاماژەی حەسرەت هەبێ بۆ لەناوچونیان )ئەمەش وتەی وەزیری بەریتانی (مفوچ) بوو لە تاران بەم شێوەیە قۆناغێكی نوێ لە مێژووی ئێرانی هاوچەرخ دەست پێدەكات لە سەردەمی دەسەڵاتی پەهلەوی.
لە كۆتایی دا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین هەروەكو چۆن بەریتانیا رۆڵی هەبووە لە جێبەجێكردن و یارمەتی دانی سەرانی كودەتای حوت بەهەمان شێوەش رۆڵی دیاریان هەبووە لە سەركارلادانی (احمد شا) ئەوەتا چرچل وەزیری داگیرگەكانی بەریتانیا دەڵێ: (هیوادارین ڕەزا شا لەكودەتای دووەمی سەركەوتوو بێت ...و ئێمەش هیچ ئەزیەتێك نابینین لەوەی رەزا شابێتە سەر دەسەڵات).
امتحان تائێرە
چاكسازیەكانی ڕەزاشای پەهلەوی
ڕەزا شا كەوتبووە ژێر كاریگەری (مصگفی كمال) و زۆر سەرسام بوو بە كەسایەتی مصگفی كمال ئەتاتورك و ئەو كارانەی كەلە توركیا ئەنجامی دا بوون. بۆیەش ئەوە ڕەزا شای زۆر هاندا لە سەر چاكسازیكردن لە كۆمەڵگای ئێرانی و هێنانی رواڵەتەكانی شارستانیەتی رۆژئاوایی لەسەر حسابی داب و نەریتی گەلانی ئێرانی، بەڵام ئەوەی جێگای باسە ئەو چاكسازییانە بە تایبەتی لەلایەنی كۆمەڵایەتی ئەنجامێكی وایان لێ نەكەوتەوە، چونكە ئەو خۆڕەوشتە كۆمەڵایەتیانەی كە ئێرانیەكان خۆیان پێوە گرتبوو و لەسەری راهاتبوون ئاسان نەبوو بە یاسایەك یاخود لەرێگەی بەكارهێنانی هێزەوە لەسەریان فەرزبكرێ و ئەوانیش دەست بەرداری بن.
بۆنمونە گەلانی ئێرانی زیاتر پێویستیان بەخزمەت گوزاریەكانی وەك خواردن و خوێَندەواری بوو لەجیاتی لەسەر نانی كڵاوی ئەوروپی و دیاردەكانی تری كۆمەڵگای ئەوڕوپی. بەم شێوەیە دەبینین زۆربەی چاكسازیەكانی رەزا شا لە بواری سوپا و پەرەپێدانی ئەم بوارە بوو لەلایەكی تریشەوە لەوانەیە لەبەرئەوەبێ كەخۆی كەسە نزیكەكانی بنەماڵەكەی زیاتر لە بواری سەربازی كاریان كردبوو لەم لایەنەوە بەدیار كەوتبوون.
ڕەزا شا هەستی بەگرنگی سوپاو ڕۆڵ و بایەخی ئەم بوارە كردبوو چونكە خۆی لەڕیگای سوپا و كودەتاوە گەیشتبووە دەسەڵات و هەر لەم رێگایەشەوە دەیتوانی پارێزگاری لە دەسەڵاتەكەی بكات ئەوەبوو بەرلە ئەنجامدانی كودەتای حوت لەوكاتەی سەرۆكی سوپا بوو خەریكی چاكسازی كردن بوو لەناو سوپا دوای وەرگرتنی دەسەڵاتیش لەماوەی (1928_1933) لە (41.8%) بودجەی ئێرانی بۆ پەرەپێدانی بواری سوپا تەرخان كردبوو.
بەمەبەستی بەهێزكردنی سوپاكەی رەزا شا پەنای بردەبەر پسپۆرە ئەوروپیەكان، هەروەها ئەفسەرە بەتواناو شارەزاكانی ئێرانی رەوانەی قوتابخانە سەربازییەكانی ئەوروپا بەتایبەتی فەڕەنسا كرد، هەروەها بۆخۆی راستەوخۆ سەرپەرشتی كاروباری سوپای دەكرد، هەروەها لە بۆنەگشتیەكان بەجلی سەربازییەوە بەدیار دەكەوت، بە خۆی یەكە سەربازییەكانی دەپشكنی و لێپرسینەوەی لەگەڵ گەوەرە ئەفسەرەكان دەكرد، لەكاتی كەمتەرخەمی كردنیان لە راپەراندنی ئەركەكانی سەرشانیان، دوای ئەوەی (محمد)ی كۆڕی دەچێتە كولێژی سەربازی دەیكاتە سەرپەرشتی گشتی سوپا، جگە لەوەش رەزا شا سوپای بەكارهێنا بۆ سەركوتكردن و لەناوبردنی ئاژاوە ناوخۆیەكان و لێدانی جوڵانەوەی هۆزەكان و لەناوبردنی هەموو ئەوانەی دژ بەدەسەڵاتەكەی دەوەستانەوە.
جێگای باسە لەگەڵ ئەو بایەخو گرنگی پێدانەی رەزا شا بەم بوارە، بەڵام دەبینین سوپاكەی لەكاتی هاتنی هێزەكانی بێگانە بۆ ئێران لەكاتی ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم دەستەوەستان بوو و نەیانتوانی ڕووبەرووی ئەم هێزانە ببنەوە ئەوە بوو لە یەكەم رووبەڕووبوونەوەیان بەبێ بەرگریەكی ئەوتۆ كە شایەنی باس كردن بێت دووچاری شكست بوونەوە.
سەبارەت بە بواری دووەم لەبایەخەكانی رەزا شا لە چاكسازییەكان لایەنی پیشەسازی بوو لەبەر ئەوەی ئەو پیشەسازی بەهۆكار و ئامرازێكی گرنگ دەدیت بۆ بەدیهێنانی سەربەخۆی وڵات لە هەردوو ئاستی سیاسی و ئابووری لەم چوارچێوەیەشدا حكومەت زۆر هانی سەرمایەی نیشتیمانی دەدا ئەمەش لە ڕێگای پارێزگاری كردنی پیشەسازیە نیشتیمانییەكان (واتە پیشەسازی ئێرانیەكان) لەم لایەنەوە (30) كارگەی حكومی دامەزراند لەگەل (200) كارگەی بچووك لەوانە كارگەی (شەكر و رستن وچنین وچیمەنتۆ و جگەرە و.....هتد).
هەرچەندە كشتوكاڵ بڕبڕەی پشتی كەرتی ئابووری ئێران بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین ئەم كەرتە پێگەی ئەوتۆی نەبوو لەچاكسازییەكانی رەزا شا و لەم لایەنەوە گرنگی ئەوتۆی پێ نەدرا بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زنجیرەیەك ڕێ و شوێن گیرانەبەر بۆ چاككردنی بارو گوزەرانی جووتیاران و باشتركردنی بەرهەمە ناوخۆییەكان لەم چوارچێوەیەشدا حكومەتی ئێران هەڵسا بە دابەشكردنی زۆربەی زەویەكانی ئێرانی بە سەر جوتیاران. هەروەها ئامێری كشتوكاڵی لە دەرەوە هێنا بەڵام لەبەربێ توانایی دارایی جوتیاری ئێرانی ئەوە بوو خاوەندارە گەورەكانی زەوی دەستیان بەسەر زەویەكان گرتبوو چونكە ئەو چینە ئامێری كاركردنیان هەبوو.
لەساڵی 1926رەزا شا لە چوارچێوەی هەندیك چاكسازیە ڕووكەشیەكانی و لاسایی كردنەوەی ئەوروپیەكان ئەوەبوو بریاری دا كەنابێ ئێرانیەكان جلی رۆژهەڵاتی كۆن لەبەربكەن، هەروەها جلی باڵاپۆشی ئافرەتانی (الحجاب) قەدەغەكرد و پەرەی بەڕووتی (سفوری )دا. هەروەها یاسای باری كەسیەتی دەرهێنا ئەم یاسایەش لە فڕەنسیەكان وەرگرتبوو، لە ساڵی (1929) یاسای یەك پۆشی (زی الموحد)ی دەرهێنا، یەكەم كەس خێزانەكەی خۆی بە (سفوری) بەدیاركەوت لەكاتێك دا پێشوازی ئافرەتی دیبلۆماسیەكانی بێگانەكانی كرد.
ڕەزا شا بواری خویندن و خوێندەواریش فەرامۆش نەكرد بوو ئەوەبوو حكومەت هەوڵی دەدا كەخوێندن بڵاوببێتەوە لە هەموو قۆناغەكان لەساڵی 1935 زانكۆی تاران دامەزرا، هەروەها هەر لەم چواچێوەیە دا ژمارەیەك قوتابی لەبواری پسپۆریە جیاوازەكان رەوانەی دەرەوەی وڵات كران تاوەكو لەدوارۆژ لە زانكۆكانی ئێران خزمەت بكەن. لەماوەی (1925_1941) واتە لەماوەی دەسەڵاتی ڕەزا شا رێژەی خوێندواران لەكۆمەڵگای ئێرانی دوانزە جار بەقەد خۆی زیادی كرد ژمارەی قوتابخانەكان گەیشتنە (2330) قوتابخانە جگە لەوەش زانكۆی تاران (11) كۆلێژی جۆراوجۆری تێدابوو.
ئەوەی جێگای باسە چاكسازییەكانی ڕەزا شا زۆر لایەن و بواری ژیانی ئێرانیەكانی گرتبوەوە و رەزا شاش زۆر بە حەماسەوە هەنگاوی بەرەو چاكسازی دەهاوێشت ئەمەش جۆرێك لەناهاوسەنگی دروستكرد بوو لەنێوان داهاتی حكومەت و قەبارەی ئەو پڕوژە جۆربەجۆرانەی كە لەچوارچێوەی ئەم چاكسازیانە ئەنجامی دەدا دروستی كردبوو.
هەروەها كەمی ئەزموونی هونەری و تەكنیكی و كارگێری، هەروەها كەمی پارە ئەمانە ڕەنگیان دابوەوە لەسەر ئابووری ئێران و بووە مایەی دروست بوونی تەنگژەیەكی ئابووری گەورە بۆ چارەسەركردنی ئەم لایەنەش ڕەزاشا پەنای بردە بەر شارەزا و پسپۆرانی دەرەوەی هێنا بۆ ئێران ئەمەش كاریگەری نەرێنی (سلبی ) و خراپی دروستكرد وەبووە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتانە زیاتر دەست بخەنە ناو كاروباری ئێرانەوە سەرباری ئەوەش لەسەر ئاستی ناوخۆ، ئەم چاكسازیانە نەیار و ناحەزی بۆ پەیدابوو ئەوەبوو خاوەندارە بچوكەكانی زەوی و بازرگان و هەندێك لە دەوڵەمەندەكان دژی ئەم چاكسازیانە وەستانەوە، چونكە زیانی لە بەرژەوەندیەكانیان دەدا جگە لەوەش ئاراستەكردنی وڵات بەرەو سیستەمێكی (بێ دینی_علمانی) لەوڵاتێكی وەك ئێران كە پیاوانی ئاینی چینێكی گەورەی كۆمەڵایەتی ئەم كۆمەڵگایەیان پێك دەهیناوایكرد كەوا خەڵكێكی زۆر دژی ئەم هەنگاوە و چاكسازیانەی رەزا شا بووەستنەوە.
لە سەر ئاستی ناوەخۆش ڕەزا شا لە هەوڵی ئەوە دابوو كەوا دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی كەم بكاتەوە چونكە بە مەترسی زانین لەسەر دەسەڵاتەكەی لەم چوارچێوەیەدا هەڵسا بە كەم كردنەوەی ژمارەیان لە ئەنجومەنی نوێنەران، هەروەها داب ونەریتێك لە ئێران هەبوو كە هەركەسێك كاری دژی دەسەڵات ئەنجام بدایە پەنای بۆ مزگەوت دەبرد و بۆ كەس نەبوو لەو حاڵەتە دادەستی بۆ درێژ بكات، بەڵام رەزا شا ئەو دابوو نەریتەی نەهێشت، هەروەها هەڵسا بەڕەتكردنەوەی كۆبونەوە ئاینیەكان دوای كەمكردنەوەی كۆبوونەوەكانی ئاینی دوای كەمكردنەوەی دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی رەزاشا دەستی كرد بە دژایەتی كردنی هەموو ئەوانەی دژی دەوەستانەوە و رقی لەهەموو نەیارێك دەبوەوە تەنانەت ئەوانەش كەیارمەتیان دابوو بۆ گرتنە دەسەڵات، هەروەها تەنانەت بەرامبەر بە هۆزكانیش سیاسەتێكی توندی بووە، هەڵسابە سەپاندنی دەسەڵاتی ناوەندی تاوەكو دەسەڵاتی هوزەكان كەم بكاتەوە.
سیاسەتی دەرەكی ئێران لەماوەی دەسەڵاتی ڕەزا شا
لەگەڵ ئەو یارمەتی و ڕۆڵەی كەبەریتانیاكان هەیان بوو لە بەرامبەر ڕەزاشا بەڵام دبینین لە دوای هاتنە سەركاری ڕەزاشا پەیوەندیەكانی لەگەڵ بەریتانیا كرژییان تێكەوت ئەمەش لەبەر ئەوەبوو، كە رەزا شا هەندێك رێ و شوێنی گرتبووەبەر كەزیانی بەر بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا دەگەیاند، لەوانەش كاركردنی حكومەتی ئێران لەگەڵ كۆمپانیاكانی ئەمریكی و سۆڤیەتی و ئەڵمانیەكان لە بەرامبەریشدا حكومەتی ئێران هەڵسا بەدەركردنی دكتۆر و كارمەندە بەریتانیەكان و تەنگ پێهەڵچنینیان لەئێران ئەوەی تێبینی دەكرا كەلەسیاسەتی رەزا شا، هەموو كات وەك یەك نەبوو بەرامبەر بەبەریتانیەكان ئەوەبوو زۆر هۆكار كاریان لەم پێوەندیانە دەكرد لەوانە بوونی بەریتانیەكان لە زۆرێك لە ناوچەكانی ئێران. جگە لەوەش پەیوەندی بەریتانیەكان لەگەڵ سەرۆك هۆزەكانی ئێران، هەروەها سیاسەتە توندەكانی ڕەزا شا كە چاوی بڕیبووە زەویەكانی ناوچەی كەنداو و لكاندنی ئەم ناوچانە بەئێران ئەمەش وایكرد كە ڕەزا شا دووچاری ڕووبەڕووبونەوەی چەكداری بێ لەگەڵ بەریتانیەكان لە سەر ناوچەكانی (كۆیت و عمان و بەحرێن) بەریتانیاش دەترسا لە بەرژەوەندیەكانی لە ناوچەی كەنداوی عەرەبی.
لەساڵی 1927حكومەتی ئێرانی ئاگادار كردنەوەیەكی دا بە وڵاتانی بێگانە لە ئێران كەتێیدا هاتبوو ئێران هەموو ئیمتیازاتی وڵاتان ڕەت دەكاتەوە ئەوەبوو لەدوای تێپەربوونی ساڵێك بەسەر ئەم بریارە لەدوای ساڵی 1928 ڕەزا شا ئیمتیازاتی باڵێوزەكانی وڵاتانی بێگانەی رەتكردەوە.
سەبارەت بە پەیوەندی ئێران لەگەڵ سۆفیەت ئەوەبوو لە 26ی شوباتی 1921 نێوان هەردوولا پەیمانێك مۆركرا ئەم پەیمانەش دڵنیای زیاتری دا بە رەزا شا لەسنوورەكانی باكووری وڵاتەكەی واتە تارادەیەك لە شەڕی رووسەكان لە باكورەوە دڵنیابۆوە هەروەها زەمینەیەكی چاكی بۆ رەزا شا ڕەخساند كەیەكلابێتەوە بۆچارەسەركردنی كێشە ناوخۆیی ودەرەكیەكانی. بەڵام بەهۆی پروپاگەندەی بەلشەفیەكان وچالاكی شوعی ئێرانی. حكومەتی ئێرانی بێداربووە لە مەترسیە.
حكومەتی بەریتانیاش سوودی لەو مەترسیەی ئێرانیەكان وەرگرت. لەبەرامبەر سۆڤیەتەكان بەڵام لەبەر بوونی پێوەندی بازرگانی لەنێوان ئێران و سۆڤیەت و یەك گرتنەوەی بەرژەوەندیەكانی هەردوولا ئەوەبوو پەیمانی (1927) لە نێوان هەردوولا مۆركرا لە دوای ئەو پەیمانەش بازاڕەكانی ئێران بوونە شوێنێك بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكانی سۆڤیەت و مۆسكۆ بووە گەورەترین وڵات كەئیسترادی لەگەڵ ئێران دەكرد.
سەبارەت بەپێوەندی ئەڵمانیا و ئێران، ئەڵمانیەكان لەپێش جەنگی یەكەمی جیهانی و كاتی جەنگەكەش هەوڵیاندەدا پێگەی خۆی لە ئێران قایم بكات ئەوەبوو بازرگانی خۆی لەئێران فراوان كرد بەرژەوەندیەكانی ئەڵمانیا لە ئێران جۆراوجۆر بوون بەڵام لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی ئەڵمانیەكان ئەم پێگەی خۆیان لە ئێران لە دەست دا، بەڵام ئەم لەدەست دانە بەشێوەیەكی كاتی بوو دواتر پێگە ئابوری و سیاسیەكانی خۆیان قایم كردەوە، ئەوەبوو لەگەڵ هاتنە سەر دەسەڵاتی رەزا شا پەیوەندیەكان لەنێوان هەردوولا بەرەو پێشەوە چوو، بەتایبەتی لە بواری ئابووری ئەوەبوو لەبواری دارایی ڕاوێژكارێكی ئەڵمانی شوێنی ڕاوێژكارێكی ئەڵمانی گرتەوە و لەساڵی 1940 ئەڵمانیا دەستی گرتبوو بە(41%)بازرگانی دەرەكی ئێرانی، بەڵام دواتر لەژێر فشاری بەریتانیا و ئەمریكا ڕەزا شا ناچاركرا پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئەڵمانیا تێك بدات.
ئەوەی تایبەتە بە پێوەندیەكانی ئێران لەگەڵ ئەمریكا ئەوا ئەمریكا لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی بایەخی بەئێران و ناوچەكانی رۆژهەڵات نەدەدا، چونكە خەریك بوو بەناوچەی تر و نەیدەویست بەریتانیا بووروژێنێ چونكە بەریتانیا دەسەڵاتێكی فراوانی هەبووە لەناوچەكە بەتایبەتی ئێران، ڕەزا شاش بۆ راگرتنی تەرازوو پشتی بەئەمریكیەكان دەبەست تاوەكو فشاری بەریتانیاكان لەسەر خۆی كەم بكاتەوە بەڵام لەساڵانی جەنگی جیهانی دووەم پێوەندییەكانی نێوان هەردووڵا پەرەسەندنی دیاریی بەخۆیەوەبینی.
هێرشی هاوپەیمانەكان بۆسەر ئێران وە لەسەر كارلادانی ڕەزاشا
لەئەیلولی 1939جەنگی جیهانی دووەم لەنێوان وەڵاتانی محور (ئەڵمانیای نازی و ئییتاڵیای فاشی و یابان)و وڵاتانی هاوپەیمان (فەرنسا و سۆڤیەت و بەریتانیا و ئەمریكا)، هەڵگیرسا لەراستیدا هەرچەندە حكومەتی ئێران بە رەسمی لە(4)ی ئەیلولی 1939دا بێلایەنی خۆی لە هەڵگیرساندنی ئاگری جەنگەكە ڕاگەیاند، لەسەرەتادا زلهێزەكان ڕێزی بێلایەنی ئێرانیان گرت. بەڵام لەساڵی 1941 هەڵوێستیان دەگۆڕێ، ئەوەبوو رۆژنامە و گۆڤارەكانی بەریتانی وایان نیشان دەدا كەئێران بۆتە مەڵبەندێك بۆ پڕوپاگەندەی نازیەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.
لە22حوزێرانی 1941لەئەنجامی هێرشی ئەڵمانیا بۆسەر سۆڤیەت ئەمەش زەمینەی نزیك بوونەوەی بەریتانیا و سۆڤیەتەكانی ڕەخساند دواتریش بەریتانیا رایگەیاند كە دەچێتە پاڵ سۆڤیەت دژی ئەڵمانیا تەنانەت بەریتانیەكان ئامادەیی خۆشیان نیشان دا بۆ ناردنی یارمەتی و كۆمەكی سەربازی سۆڤیەتەكان لەم حاڵەتەشدا بایەخی جیۆپۆلەتیكی ئێرانیەكان بۆ وڵاتانی هاوپەیمانەكان زیادی كرد لەم سۆنگە یەوە بەریتانیەكان ئێرانیان بە ڕێڕەوێكی زیندەگی دەزانی بۆناردنی هێزەكانیان بۆ یارمەتی سۆڤیەتەكان لە خاكی ئێرانەوە لە19ی تەموزی1941 نوێنەری سۆڤیەت و بەریتانیەكان دوو یاداشتیان دا بەحكومەتی ئێران كە تێیدا ئاگاداریان كرد بوەوە لە مەترسی ئەڵمانیەكان لەسەرخاكی ئێران و داوایان كردبوو ئەو ژمارە زۆرەی ئەڵمانەكان لەئێران دەربكرێت، چونكە بە بیرو بۆچوونی ئەوان مانەوەی ئەو ئەڵمانیانە هیچ پاساوێكی نییە. لەلایەن خۆیەوە حكومەتی ئێران ئەو داوایەی رەتكردەوە چونكە دەركردنی هەر شارەزایێكی (خبیر)ێكی ئێرانی دەبووە مایەی تێكچونی پەیوەندیە دبلۆماسییەكانی نێوان هەردوولا، هەروەها حكومەتی ئێرانی ئەمەی بەپێچەوانەی ئەو بێلایەنیەی دەزانی كە لە سەرەتای جەنگ رایگەیاندبوو. بەڵام لەلایەن خۆیانەوە هەردوو حكومەتی سۆڤیەت و بەریتانیا هەرەشەیان كردوو حكومەتی ئێرانیان ئاگاداركردەوە، كە ئەگەر داواكەیان جێبەجێ نەكرێ ئەوا بیر لەرێگای تر دەكەنەوە ئەم هەڕەشەیان كرد، ئەوەبوو لە 25ئاب 1941 هێزەكانی هەردوولا بەرەو ئێران كەوتنەڕێ. ئەوەبوو هێزەكانی سۆڤیەت لە باكوور و بەریتانیەكان لە دوولاوە هاتنە ناو ئێران هێزێكیان لە خانەقین و ئەوەی تریشیان لە باشوورەوە بە ئاراستەی ناوچەی (محمرە) هاتن. هەروەها هێزی سۆڤیەت و بەریتانیەكان لە31ئاب 1941لە قەزوین بەیەك گەیشتنەوە. شایانی باسە لەگەڵ ئەو بایەخە و گرنگیەی كە ڕەزا شا بە بواری سەربازیدا بەڵام دەبینین لەو سەروبەندەدا هێزەكانی ئێرانی نەیانتوانی بەرگریەكی وابكەن.
داگیركردنی ئێران لەلایەن ئەم دوو زلهێزانە بووە هۆی دەستگیركردنی زۆربەی ئەو ئەڵمانیانەی كەلەئێران بوون جگە لەوەش باڵیۆزخانەكانی ئەڵمانی و ئیتاڵی داخران، هەروەها هەردوولا ئێرانیان بۆ سێ ناوچە دابەش كرد.
داگیركردنی ئێران لەلایەن هەردوو وڵاتەوە. بووە هۆی لە سەركارلادانی رەزا شا و چۆڵكردنی دەسەڵات بۆ كۆڕەكەی (محمد) لە 16ئەیلولی 1941 ئەم لەسەر كارلادان و وازهێنانەش ڕەزا شا دەگەرایەوە بۆ ئەو هێرشە توند و تیژەی كە هەردو ئێستگەی (لەندەن) و (دلهی) كردیانە سەری. لەپاش جێهێشتنی دەسەڵات ڕەزا شا چووە (جوهانس برگ) لەباشووری ئەفریقا و لەوێ مایەوە تا وەكو 26ی تەموزی 1944 هەرلەوێش كۆچی دوایی دەكات و لە قاهیرە دەنێژرێ، دواتر لە 1957 تەرمەكەی دەهێندرێتەوە بۆ ئێران. (محەمەد رەزا شا)ی كوڕیشی دەسەڵاتی لە ئێران تاوەكو ساڵی 1979بەردەوام دەبێ.
س_سه‌رچاوه_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به‌وانه‌گوتراوه‌ته‌وه
سةرضاوةكان:
1- د. حسن كريم جاف، (الوجيز في التأريخ ألايرانى) "ج3 ج4".
2- د. عماد الجواهري، (صراع القوى السياسية في المشرق العربى من الغزو المغولي حتى الحكم العثماني).
3- د. كمال مظهر، دراسات في التأريخ ايران الحديث والمعاصر.
4- د. أبراهيم خليل أحمد و د. خليل على مراد (أيران وتركيا دراسة في التأريخ الحديث والمعاصر).
5- فوزية صابر: أيران بين الحربين العالميتين، (1914- 1945).
6- دونالد ولبر: أيران ماضيها وحاظرها.
7- جيهاد صالح العمر و أسعد محمد زيدان الجواهري: يران في عهد رضا شاه البهلوي (1925- 1941).
8- ليكهارت: نادر شاه
9- راجر سيظري: ئيران لة سةردةمى صةفةوى
[/center]
یــــــــــــــــان
彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡彡♥彡
