تۆ له ژوورهوه نیت. تكایه بچۆژوورهوه یان خۆت تۆمار بكه.
یانەی سەرهەنگ موحسین » ڕاپۆرت و توێژینهوه » به‌شێكی نوێ تایبه‌ت به ( قوتابیان / خوێندكاران )
پهڕه 1
ئه‌م به‌شه تایبه‌ته به ( قوتابیان / خوێندكاران )
هه‌ر داواكاریه‌كتان هه‌بوو لێره‌وه داوا بكه‌ن
سه‌باره‌ت به ( ڕاپۆرت و توێژینه‌وه‌ی زانستی )
ان شاءالله ئێمه‌ش به‌پێ ی توانا یارمه‌تیتان ده‌ده‌ین
له‌گه‌ڵ ڕێز .
ده‌ستتان خۆش بێت، كاری باش ده‌كه‌ن. به‌هیوای به‌رده‌وام بوون.
ده‌ستتان خۆش بێت، كاری باش ده‌كه‌ن. به‌هیوای به‌رده‌وام بوون.
S.M.N.21 نووسی:ده‌ستتان خۆش بێت، كاری باش ده‌كه‌ن. به‌هیوای به‌رده‌وام بوون.
سڵاو هاوڕ ێیان پێویستم به راپۆرتێكه له‌سه‌ر كیمیایى نا ئه‌ندامى ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدا بكه‌ن سوپاستان ده‌كه‌م
كیمیا ..
یه‌كێكه له توخمه كیمیاییه‌كان ، هێماى(C) ه ، ژماره‌ى گه‌ردیله‌یی (6)ه ، یه‌كێكه له ناكانزاكان ، هاوهێزى چواره ، له سروشتدا به زۆر شێوه ده‌بینرێ.
كاربۆن هێما C
ژماره‌ى پرۆتۆن 6
ژماره‌ى ئه‌لكترۆن 6
بارسته ژماره 12.0107 g/mol
شێوه (رِه‌نگ) ئه‌ڵماس (بێ رِه‌نگه)
گرافیت (رِه‌شه)
شێوگی ئه‌لكترۆنی 1s2 2s2 2p2
ژماره‌ى ئه‌لكترۆن له هه‌ر به‌رگێك 4 ،2
سیفاته فیزیاییه‌كان
چرِی گرافیت 2.267 gm/cm3
چرِی ئه‌ڵماس 3.513g/cm3 له0oC ،101.325Kpa
پله‌ى توانه‌وه 4300-4700 OK
گه‌رمى توانه‌وه گرافیت 100 Kj/mol
گه‌رمى توانه‌وه ئه‌ڵماس 120 Kj/mol
گه‌رمى به هه‌ڵم بوون 355.8 Kj/mol
فراوانی گه‌رمی ئه‌ڵماس 6.115 J/(mol.K) 25OC
فراوانی گه‌رمی گرافیت 8.517 J/(mol.K) له 25OC
په‌ستانى هه‌ڵم
په‌ستان Pa 1 10 100 1000 1*10^4 1*10^5
له‌پله‌ى OK 2830 3048 3289 3572 3908
سیفه‌تی ئه‌تۆمی
شێوگی به‌لوری پوازه‌یی
بارى ئۆكسان 4 ،2 ئۆكسیدی ترشی بێ هێز
سالبی كاره‌بایی 2.55(پێوه‌ری باولینگ)
هێزی ئا یۆنین 1- 1086.5 Kj/mol
2- 2352.6 Kj/mol
3- 4620.5 Kj/mol
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله 70 Pm
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله (ژماره‌یى) 67 pm
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله هاوبه‌شی Pm 77
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله ڤان دیر ڤا لز 170pm
سیفه‌تی تر
باری موگناتیسی دایا موگناتیسی
گه‌یاندنی گه‌رمی گرافیت 300Kcal (119-165) (W/(m.K))
گه‌یاندنی گه‌رمی ئه‌ڵماس 300Kcal (900-2320) (W/(m.K))
خێرایی بڵاوبونه‌وه‌ى گه‌رمى (ئه‌ڵماس) (503-1300)mm2/s له 300OK
ژماره‌ى تۆماركردن 0-44-7440
هاوتا توخمه‌كانی كلور
هاوتا بوونی له سروشت نیوه ته‌مه‌ن جۆرى تیشك هیزی تیشك(MeV) هاوتاكانی تر
C12 %98.9 C جێگیره و 6 نیوترونی هه‌یه
C13 %1.1 C جێگیره و 7 نیوترونی هه‌یه
C14 ده‌گمه‌ن 5730 سالڕ 0.156 N14
جۆره‌كانی كاربۆن:
1-ئه‌ڵماس: ڕه‌قترین جۆری كانزایه ، له شێوه‌ى قوچه‌ك دایه كه كاربۆن له گۆشه‌كاندا هه‌یه له‌گه‌ڵ یه‌ك گه‌ردیله‌ى كاربۆن له ناوه‌راست كه گه‌ردیله‌كان به چوار ئه‌لكترۆن له خولی (SP3) به‌یه‌ك ده‌به‌سترێن
كه هێزو ره‌قى ده‌به‌خشێته ئه‌ڵماس.
2-گرافیت: یه‌كێكه له مادده نه‌رمه‌كان ، گه‌ردیله‌كانى كاربۆن به سێ ئه‌لكترۆن له خولی SP2 به‌یه‌ك ده‌به‌سترێن وه یه‌ك ئه‌لكترۆن له خولی S .
3-فۆلیرین: بریتییه له گه‌ردى گه‌وره پێكهاتووه له كاربۆن له شێوه‌ى گۆدایه(كه به باشترین و ئاسانترین شێوه داده‌نرێت به باكی بۆل ناسراوه).
4-سیرافیت: ڕوێكی لوسی هه‌یه ، پێكهاته‌ی به‌ته‌واوی نازانرێ.
5-ئایۆنسدالایت: وه‌ك ئه‌ڵماسه له پێكهاته‌یدا به‌ڵام به به‌لوری شه‌شی.
6-كاربۆنی نا بلوری : كۆبونه‌وه‌ی گه‌ردیله‌كانی كاربۆن به شێوه‌یه‌كی ناڕێك و نا بلوری له باری شوشه‌یی یه.
7-بڵقی كاربۆنی بچووك : تۆڕێكی موگناتیسی هه‌ستیار ، چڕییه‌كه‌ى كه‌مه وه‌ك گرافیت ، به جۆرێ گه‌ردیله‌كان سێیانی له خولی شه‌شی و حه‌وتی به یه‌ك ده‌به‌سترێن.
8- بۆڕی كاربۆنی بچووك: گه‌ردیله‌كان سێیانی به یه‌ك ده‌به‌سترێن كه شێوه‌ى بۆڕی ناو به‌تاڵ وه‌رده‌گرێ.
9- كاربۆنی شوشه‌یی(Isotropic): ژماره‌یه‌كی زۆر كونی تێدایه ، به پێچه‌وانه‌ی گرافیت ، گه‌ردیله‌كان به‌شێوه‌ى نارێك بڵاو بوونه‌ته‌وه.
كاربۆن له هه‌موو بواره‌كانى ژیان به‌شداره ، به‌تایبه‌تی كیمیای ئه‌ندامى. یه‌كێكه له ناكانزاكان ، توانای دروست كردنی به‌ندی هاوبه‌شی هه‌یه له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌كی زۆر له توخمه‌كان ، له پێكهاته‌ی زیاتر له ده ملیۆن ئاوێته‌دا به‌شداره ، له‌گه‌ڵ ئۆكسجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن كه زۆرگرنگه له گه‌شه‌كردنی ڕوه‌ك. له‌گه‌ڵ هایدرۆجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی هایدرۆكاربۆنه‌كان كه له زۆربه‌ی پیشه‌سازییه‌كان به‌كاردێ . وه له‌گه‌ڵ ئۆكسجین و هایدرۆجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی ترشه چه‌ورییه‌كان كه پێویسته بۆ ژیان وه هه‌رورها ئه‌سته‌رى لێ دروست ده‌كرێ كه تام و بۆنی میوه‌ى لێ دێ . هه‌روه‌ها (C-14) به‌كاردێ له دیاركردنی ته‌مه‌ن به ڕێگای تیشك.
سیفه‌ته‌كانی كاربۆن:
توخمی كاربۆن تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه چونكه زۆر شێوه‌ی هه‌یه له نه‌رمترین شێوه (گرافیت) بۆ ڕه‌قترین شێوه (ئه‌ڵماس) وه هه‌روه‌ها توانایه‌كی زۆری هه‌یه بۆ دروست كردنی به‌ندی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ توخمه‌كانی تر وه هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ گه‌ردیله‌ی ترى كاربۆن. كاربۆن به توخمێكى سه‌ره‌كى ژیان داده‌نرێ ، هایدرۆكاربۆنه‌كان به فراوانی به‌كاردێن له ژیانی ئابوریدا ، وه‌ك به‌رهه‌مه‌كانی نه‌وتی خاو كه ته‌كنۆلۆجیای پیشه‌سازى به‌كاردێت بۆبه‌رهه‌مهێنانی به‌نزین ، گاز ، كیرۆسین و زۆر به‌رهه‌می تر .
به‌كارهێنانه‌كانی كاربۆن:
كاربۆن پێكهێنه‌ره‌كی سه‌ره‌كییه له دروستبوونی ژیان ، هایدرۆكاربۆن گرنگترین شێوه‌كانی كاربۆنه كه ڕۆژانه به‌كار دێت وه‌ك ووزه به‌تایبه‌تی نه‌وتی خاو كه زۆر به‌رهه‌می لێ جیا ده‌بێته‌وه وه‌ك به‌نزین ، گاز.كیرۆسین..وه‌هه‌روه‌ها نه‌وتی خاو به‌شداره له زۆربه‌ی پیشه‌سازییه‌كان وه‌ك پیشه‌سازی پلاستیك.
به‌كارهێنانه‌كانی تری كاربۆن:
· كاربۆن- 14 كه‌له27-فبرایر ساڵی 1940 ز دۆزراوه به‌كاردێ له ده‌ستنیشان كردنی ته‌مه‌ن به ڕێگای تیشك.
· گرافیت تێكه‌ڵ ده‌كرێ له‌گه‌ڵ قوڕ بۆ دروستكردنی پێنوسی ره‌ساس.
· ئه‌ڵماس به‌كاردێ له دروستكردنی نوكی كونكه‌ر ، وه‌هه‌رورها وه‌ك خشڵ بۆ جوانكاری.
· كاربۆن له‌گه‌ڵ ئاسن تێكه‌ڵ ده‌كرێ بۆ به‌رهه‌مهێنانی پۆڵا.
· كاربۆن به‌كاردێ له كارگه ناوكییه‌كان بۆ كه‌مكردنی خێرایی نیۆترۆن.
· گرافیت ورد ده‌كرێ و له قالب ده‌كرێ بۆ كاری هونه‌ری به‌كاردێ.
· ده‌نكى(حب) ڕه‌ژوو له پزیشكیدا به‌كاردێ بۆ مژینی ماده ژه‌هری یه‌كان له كۆئه‌ندامى هه‌رس.
مێژووى كاربۆن:
(كاربۆ) له زمانی لاتینیدا به مانای ڕه‌ژوو دێ ، له دێر زه‌مانه‌وه دۆزراوه‌ته‌وه ، له كۆنه‌وه دار به‌كار هاتووه بۆ به‌رهه‌مهێنانی ڕه‌ژوو به‌ڕێگای سوتاندن بێ ئۆكسجین . ئه‌ڵماسیش یه‌كێكه له ماده ده‌گمه‌نه به‌نرخه‌كان.
جۆره‌كانی شێووگی كاربۆن :
شێووگی كاربۆنی خاوین جیاوازه له‌پێكهاته‌ى شێووگی گه‌ردیله‌كانی ترى كاربۆن ،سێ شێووگی ناسراوی كاربۆن هه‌یه،كاربۆنی نابلوری، گرافیت،ئه‌ڵماس.
ژماره‌یه‌ك له جۆره‌كانی شێووگی كاربۆنی نائاسایی (شاز) هه‌یه له‌وانه فۆلیرین (كاربۆنی زۆر وورد له‌شێوه‌ی بۆڕی باریك) و لۆنسدالیت .
كاربۆن له شێوه‌ی نابلوری وه‌ك گرافیت هه‌یه،كه‌چی له شێوه‌ی بلوری بوونی زۆر كه‌مه. به‌ڵام له‌شێوه‌ى تۆز (پۆدره) هه‌یه كه پێكهاته‌ی سه‌ره‌كی ماده‌كانی وه‌ك ڕه‌ژوو،سناج،ته‌نی و كاربۆنی چاڵاك.
له په‌ستانی ئاسایی كاربۆن شێوه‌ى گرافیت وه‌رده‌گرێ،كه هه‌ر گه‌ردیله‌یه‌ك له‌گه‌ل سێ گه‌ردیله‌ى تر به‌ستراوه له ئاستێك كه شێوه‌ى شه‌شینه وه‌رده‌گرێ له ئه‌لقه‌كان،وه‌ك ئه‌لقه‌ى هایدرۆكاربۆنی ئه‌رۆماتی.دوو شێوه‌ی ناسراوى گرافیت هه‌یه،یه‌كه‌میان ئه‌لفا (شه‌شینه)، دووه‌میان بێتا (مه‌وشوری شه‌شینه ڕێك) كه هه‌ردووكیان هه‌مان سیفاتی فیزیاییان هه‌یه،ته‌نها له پێكهاته‌ى بلوری نه‌بێ.
ئه‌و گرافیته‌ى كه به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی هه‌یه نزیكه‌ى (30%) ى له شێوه‌ی ئه‌لفایه،به‌ڵام له‌كاتی دروستكردنی گرافیت ته‌نها شێوه‌ى ئه‌لفاى تێدایه،ده‌توانرێ شێوه‌ى ئه‌لفا بۆ شێوه‌ى بێتا به ڕێگاى چاره‌سه‌رى میكانیكی وه شێوه‌ى بێتا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شێوه‌ى ئه‌لفا به گه‌رم كردن بۆ زیاتر له (1000 Oس ) .
گرافیت كاره‌با ده‌گه‌یێنێ چونكه( هه‌وری-بای) به چڕی كۆنه‌بۆته‌وه. گرافیت ماده‌یه‌كی نه‌رمه و به‌شه‌كانی به گه‌ردیله‌ى تر جیا ده‌كرێ،وه به‌یه‌كتری به‌ستراون به هێزی ڤان دیر ڤالز له‌به‌ر ئه‌وه به ئاسانی له‌سه‌ر یه‌ك ده‌خلیسكێن.
كاربۆن له ژێر په‌ستانی زۆر به‌رزدا شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كانی شێووگی كاربۆن وه‌رده‌گرێ كه پێی ده‌ڵێن ئه‌ڵماس،كه هه‌ر گه‌ردیله‌یه‌كى كاربۆن به چوار گه‌ردیله‌ى تر به‌ستراوه.ئه‌ڵماس هه‌مان پێكهاته‌ى شه‌ش پاڵووى سیلیكۆن و جه‌رمانیۆمى هه‌یه، هێزی به‌نده‌كانی نێوان كاربۆن - كاربۆن زۆر به‌هێزه له‌به‌ر ئه‌وه به‌كاردێ له‌گه‌ڵ نیتریدی بۆرۆن (BN) بۆ دروستكردنی به‌هێزترین ماده كه به‌رگرییه‌كی زۆری هه‌یه بۆ تیغ كردن.
ئه‌و گۆڕانانه‌ی كه به‌سه‌ر گرافیت دێ له پله‌ى گه‌رمى ئاساییدا (پله‌ى گه‌رمى ژوور) زۆر هێواشه‌و هه‌ستی پێ ناكرێ .له‌ژێر بارودۆخی تایبه‌تدا كاربۆن ده‌بێته بلوری لۆنسدالایت كه شێوه‌ى به ئه‌ڵماس ده‌چێ به‌ڵام شه‌شینه‌یه.
فۆلیرین شێوگی پێكهاتنی له گرافیت ده‌چێ به‌ڵام له‌جیاتی شێوه‌ى شه‌شینه‌ى بێگه‌رد شێوه‌ی پێنجینه (له‌وانه‌یه حه‌فتینه) له گه‌ردیله‌ى كاربۆنی تێدابێ كه ده‌بێته هۆی لاربوونه‌وه‌ى چینه‌كان بۆ شێوه‌ى گۆیی یان لوله‌یی ، فۆلیرین پێی ده‌ڵێن (گۆی بوكی یان لوله‌ى بوكی) كه سیفه‌ته‌كانی تا ئێستا شی نه‌كراوه. هه‌موو ناوه‌كانی فۆلیرین بۆ ڕێزلێنان له (بوكوینستر فولیر) په‌ره‌پێده‌ری گومبه‌تی جیودیسی كه به ناوى گۆی بوكی ده‌ناسرێ.
شێوه‌كانى كاربۆنى شێووگى بریتیه له :
1- كاربۆنى نا بلورى .
2- بڵقى كاربۆنى وورد (كه‌له ساڵى 1997 دۆزراوه ) .
3- لوله‌ى كاربۆنى وورد .
4- فۆلیرین .
5- گرافیت .
6- ئه‌یۆسدالایت .
7- سیرافیت .
جیاوازى نێوان ئه‌ڵماس و گرافیت :
1- ئه‌ڵماس به‌هێزترین كانزاى ناسراوه له‌لایه‌ن مرۆڤ،كه‌چى گرافیت نه‌رمه .
2- ئه‌ڵماس ماده‌ێكى كاشتت ، كه‌چى گرافیت ماده‌كى چه‌وركه‌ره‌وه‌یه .
3- ئه‌ڵماس نه‌گه‌یه‌نه‌ریه‌كى باشه بۆ كاره‌با ، كه‌چى گرافیت كاره‌با ده‌گه‌یێنێ .
4- ئه‌ڵماس به‌زۆرى ڕوونه ، كه‌چى گرافیت تاریكه (لێله) .
5- ئه‌ڵماس شێوه‌ى بلورى شه‌ش پاڵووى هه‌یه ، كه‌چى گرافیت شێوه‌ى بلورى شه‌شینی هه‌یه .
جیاوازى نێوان كاربۆنی نابلورى و كاربۆنی لوله‌یی وورد :
1- كاربۆنی نابلورى ماده‌یه‌كه كه به‌ئاسانی دروست ده‌كرێ ، كه‌چی كاربۆنی لوله‌یی وورد پێویستی به پاره‌یه‌كی زۆر هه‌یه بۆ دروستكردنی .
2- كاربۆنی نابلورى هه‌مووی هه‌مان سیفه‌تیان هه‌یه ، كه‌چی كاربۆنی لوله‌یی سیفه‌ته‌كانی لێكچوو نییه و ده‌گۆڕێ.
بوونی كاربۆن:
له پێكهاته‌ی زیاتر له ده ملیۆن ئاوێته‌دا به‌شداره ، هه‌زاره‌ها له‌م پێكهاتانه پێویستی سه‌ره‌كین بۆ ژیان جگه له گرنگی ئابووری . له خۆرو ئه‌ستێره كلكداره‌كاندا دا هه‌یه . هه‌روه‌ها نه‌یزه‌كه‌كان ئه‌ڵماسی وردیان تێدایه . كاربۆن له‌كه‌ڵ توخمه‌كانی تر به یه‌كگرتویی هه‌یه له به‌رگی هه‌وایی ، وه‌ك تواوه‌ش به‌دی ده‌كرێ له ئاودا ، پێكهێنه‌رێكی سه‌ره‌كی كاربۆن و وبه‌رده‌كانه(كه بڕێكی كه‌م كالسیۆم ومه‌گنیسیۆم وئاسن ، له‌گه‌ڵ هایدرۆجین یه‌كده‌گرێ بۆ پێكهێنانی هایدرۆكاربۆنه‌كان وه‌ك نه‌وتی خاو وگازى سروشتی.
گرافیت به ڕێژه‌یه‌كى زۆر هه‌یه له نیۆیۆرك و تكساس له وڵاته‌یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا ، ڕوسیا ، مه‌كسیك ، گرین لاند ، وه هیند.
ئه‌ڵماسی سروشتی له به‌ردی گڕكانی (كیمبرلیت) كه له گركانه‌كانی كۆندا به‌دى ده‌كرێ ، كه زۆربه‌یان ده‌كه‌وێته باشوری ئه‌فریقیا ، نامیبیا ، بوتسوانا ، كۆمارى كۆنگۆ ، هه‌روه‌ها له ڕوسیا و به‌رازیل و باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی ئوستڕالیا هه‌یه.
ئاوێته‌كانی كاربۆن:
گرینگترینیان دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆنه(CO2) به ڕێژه‌كی كه‌م له به‌رگی هه‌وادا هه‌یه ، كه له لایه‌ن زینده‌وه‌ران به‌رهه‌م دێ و به‌كار دێ . دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له‌گه‌ڵ ئاو كارلێك ده‌كات بۆ پێكهێنانی ترشی كاربۆنیك(H2CO3) به ڕێژه‌یه‌كى كه‌م ، كه جێگیر نییه وه‌ك زۆربه‌ى ئاوێته‌كانی كاربۆن كه به‌ندی هاوبه‌شی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئۆكسجین ، له‌به‌ر ئه‌وه ئایۆنی كاربۆناتی ناجێگیر دروست ده‌بێ.
چه‌ند جۆره خوێ هه‌یه له شێوه‌ى كاربۆنات وه‌ك كالسیت ، دووه‌م كبریتیدی كاربۆن . له ئۆكسیده‌كانی تری كاربۆن ، یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن ، ئۆكسیدی نائاسایی كاربۆن(C3O2) . یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له‌ئه‌نجامی سووتانی ناته‌واوی كاربۆن دروست ده‌بێ ، بێ ره‌نگه ، بێ بۆنه . كه‌مێك پۆلاریتی هه‌یه ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌و به‌نده سیانییه‌ی كه له نێوان كاربۆن و ئۆكسجین هه‌یه كه وا ده‌كات له‌گه‌ڵ هیمۆگلۆبین له خوێن یه‌ك بگرێ ، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه به گازێكى ژه‌هراوی داده‌نرێ ، سیانید(CN) به هه‌مان شێوه وه‌ك ئایۆنی هالید كارده‌كات.
كاربۆن له‌گه‌ڵ كانزا تفته‌كان كارلێك ده‌كات وكاربید یان ئه‌سیتیلید پێك دێنێ كه ئه‌مانه‌ش به‌كاردێن له به‌رهه‌مهێنانی میسان وئه‌سیتیلین كه ترشى بێ هێزن ، سالبی كاره‌بایی (2.5) ، وه‌ك كاربۆرۆندۆم كه(SiC) به ئه‌ڵماس ده‌چێ.
هایدرۆكاربۆنه‌كان له زنجیره‌یه‌ك كاربۆن پێك دێن كه به زیادبوونی ژماره‌ی كاربۆن هایدرۆكاربۆنه‌كه قورستر ده‌بێ وه‌ك جۆره‌كانی ڕۆن و ماده مۆمی یه‌كان.
سوڕی كاربۆن:
گۆڕینی هاوتایه‌كی كاربۆن بۆ هاوتایه‌كی تر له باری ئاساییدا ناكرێت، له‌هه‌ندێ سه‌رچاوه كاربۆن به‌رهه‌م دێ وه له شوێنی تردا به‌كار دێ به‌مه‌ش ده‌ڵێن سوڕی كاربۆن . بۆ نموونه ڕووه‌ك دوه‌م ئۆكسیدی كاربۆن وه‌رده‌گرێ و له كرداری ڕۆشنه پێكهاتن به‌كاردێ ، ئه‌م ڕووه‌كانه‌ش ده‌بنه خۆراكى گیان له‌به‌ران ، ئه‌م گیان له‌به‌رانه‌ش له كرداری هه‌ناسه‌دانه‌وه دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن ده‌رده‌ده‌ن . ئه‌مه‌ش ئاسانترین جۆره له سوڕی كاربۆن ، چونكه هه‌ندێك له دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له ئاوی زه‌ریاكان ده‌توێته‌وه یان هه‌ندێ له گیان له‌به‌ره مردووه‌كان شێوه‌ى به‌ردین وه‌رده‌گرن.
هاوتاكانی كاربۆن:
كاربۆن دوو هاوتای سروشتی هه‌یه یه‌كه‌میان (C12) كه به‌ڕێژه‌ی (%98.89) كۆی كاربۆنی سروشت پێك دێنێ ، دوه‌میان(C13) كه به‌ڕێژه‌ی (1.11) كۆی كاربۆنی سروشت پێك دێنێ ، كه‌چی كاربۆن(C14) جێگیر نییه . نزیكه‌ی پازده هاوتای تری كاربۆن هه‌یه نیوه ته‌مه‌نی(C8)له هه‌موویان كورتتره و ده‌گاته(21- 1.98739*10^) چركه .
له‌ساڵی 1961 یه‌كێتی گشتی كیمیای نێوده‌وله‌تی (IUPAC) هاوتا كاربۆنی -12 ى په‌سه‌ند كرد وه‌ك بنچینه‌یه‌ك بۆپێوانی بارسته گه‌ردیله . نیوه ته‌مه‌نی كاربۆن-14 بریتیه‌له ( 5715)ساڵ ، به‌فراوانی به‌كاردێت له دیاركردنی ته‌مه‌نی دار و شوێنه‌وار.
خۆ پاراستن:
كاربۆن توخمێكى مه‌ترسیدار نیه ، به‌ڵام هه‌ڵمژینی بڕێكی زۆر له ته‌نى مه‌ترسیداره ، هه‌روه‌ها كاربۆن له پله‌ى گه‌رمی به‌رز گڕ ده‌گرێ . له به‌ر ئه‌وه‌ى ژماره‌یه‌كى زۆر ئاوێته‌ی كاربۆن هه‌یه ، هه‌ندێكیان ژه‌هراوین وه‌ك(CN) ، هه‌ندێكیان زۆر پێویستن بۆ ژیان وه‌ك دیكسترۆز ، هه‌ندێكیان پێویستن و ژه‌هراوین له هه‌مان كاتدا وه‌ك (CO2).
به‌كار هێنانه‌كانى كاربۆن:
كاربۆن توخمێكی گرنگه بۆ ژیان ، بێ كاربۆن ژیان نه‌ده‌بوو له‌سه‌ر گۆی زه‌وى ، به‌كار هێنانه‌كانى تری كاربۆن له شێوه‌ی هایدرۆكاربۆنه‌كانه وه‌ك نه‌وتی خاوو به‌رهه‌مه‌كانی له به‌نزین و گاز و كیرۆسین و پلاستیك.
ده‌ستت خۆش کاک ئاسۆ خزمه‌تێکی گه‌وره‌یه
شتيكى زؤر باشة كاكة ئاسؤ
والله ئيستا خةريكى بعث و ئةو شتانةم
ئةتوانم جةند شتيكم لةسةر
( كاريكةريةكانى قةلةوى لةسةر تؤبى بئ بةلايةنى سلبي )؟؟؟
ئةكةر سايتيك هةبوو لةسةر قةلةويش دةمةويت هةر ناوى قةلةويشى تيدابوو؟؟؟
شتيكى زؤر باشة كاكة ئاسؤ
والله ئيستا خةريكى بعث و ئةو شتانةم
ئةتوانن جةند شتيكم لةسةر( كاريكةريةكانى قةلةوى لةسةر تؤبى بئ بةلايةنى سلبي )؟؟؟ بؤ بهيننئةكةر سايتيك هةبوو لةسةر قةلةويش دةمةويت هةر ناوى قةلةويشى تيدابوو؟؟؟
كیمیا ..
یه‌كێكه له توخمه كیمیاییه‌كان ، هێماى(C) ه ، ژماره‌ى گه‌ردیله‌یی (6)ه ، یه‌كێكه له ناكانزاكان ، هاوهێزى چواره ، له سروشتدا به زۆر شێوه ده‌بینرێ.
كاربۆن هێما C
ژماره‌ى پرۆتۆن 6
ژماره‌ى ئه‌لكترۆن 6
بارسته ژماره 12.0107 g/mol
شێوه (رِه‌نگ) ئه‌ڵماس (بێ رِه‌نگه)
گرافیت (رِه‌شه)
شێوگی ئه‌لكترۆنی 1s2 2s2 2p2
ژماره‌ى ئه‌لكترۆن له هه‌ر به‌رگێك 4 ،2
سیفاته فیزیاییه‌كان
چرِی گرافیت 2.267 gm/cm3
چرِی ئه‌ڵماس 3.513g/cm3 له0oC ،101.325Kpa
پله‌ى توانه‌وه 4300-4700 OK
گه‌رمى توانه‌وه گرافیت 100 Kj/mol
گه‌رمى توانه‌وه ئه‌ڵماس 120 Kj/mol
گه‌رمى به هه‌ڵم بوون 355.8 Kj/mol
فراوانی گه‌رمی ئه‌ڵماس 6.115 J/(mol.K) 25OC
فراوانی گه‌رمی گرافیت 8.517 J/(mol.K) له 25OC
په‌ستانى هه‌ڵم
په‌ستان Pa 1 10 100 1000 1*10^4 1*10^5
له‌پله‌ى OK 2830 3048 3289 3572 3908
سیفه‌تی ئه‌تۆمی
شێوگی به‌لوری پوازه‌یی
بارى ئۆكسان 4 ،2 ئۆكسیدی ترشی بێ هێز
سالبی كاره‌بایی 2.55(پێوه‌ری باولینگ)
هێزی ئا یۆنین 1- 1086.5 Kj/mol
2- 2352.6 Kj/mol
3- 4620.5 Kj/mol
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله 70 Pm
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله (ژماره‌یى) 67 pm
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله هاوبه‌شی Pm 77
نیوه تیره‌ی گه‌ردیله ڤان دیر ڤا لز 170pm
سیفه‌تی تر
باری موگناتیسی دایا موگناتیسی
گه‌یاندنی گه‌رمی گرافیت 300Kcal (119-165) (W/(m.K))
گه‌یاندنی گه‌رمی ئه‌ڵماس 300Kcal (900-2320) (W/(m.K))
خێرایی بڵاوبونه‌وه‌ى گه‌رمى (ئه‌ڵماس) (503-1300)mm2/s له 300OK
ژماره‌ى تۆماركردن 0-44-7440هاوتا توخمه‌كانی كلور
هاوتا بوونی له سروشت نیوه ته‌مه‌ن جۆرى تیشك هیزی تیشك(MeV) هاوتاكانی تر
C12 %98.9 C جێگیره و 6 نیوترونی هه‌یه
C13 %1.1 C جێگیره و 7 نیوترونی هه‌یه
C14 ده‌گمه‌ن 5730 سالڕ 0.156 N14جۆره‌كانی كاربۆن:
1-ئه‌ڵماس: ڕه‌قترین جۆری كانزایه ، له شێوه‌ى قوچه‌ك دایه كه كاربۆن له گۆشه‌كاندا هه‌یه له‌گه‌ڵ یه‌ك گه‌ردیله‌ى كاربۆن له ناوه‌راست كه گه‌ردیله‌كان به چوار ئه‌لكترۆن له خولی (SP3) به‌یه‌ك ده‌به‌سترێن
كه هێزو ره‌قى ده‌به‌خشێته ئه‌ڵماس.
2-گرافیت: یه‌كێكه له مادده نه‌رمه‌كان ، گه‌ردیله‌كانى كاربۆن به سێ ئه‌لكترۆن له خولی SP2 به‌یه‌ك ده‌به‌سترێن وه یه‌ك ئه‌لكترۆن له خولی S .
3-فۆلیرین: بریتییه له گه‌ردى گه‌وره پێكهاتووه له كاربۆن له شێوه‌ى گۆدایه(كه به باشترین و ئاسانترین شێوه داده‌نرێت به باكی بۆل ناسراوه).
4-سیرافیت: ڕوێكی لوسی هه‌یه ، پێكهاته‌ی به‌ته‌واوی نازانرێ.
5-ئایۆنسدالایت: وه‌ك ئه‌ڵماسه له پێكهاته‌یدا به‌ڵام به به‌لوری شه‌شی.
6-كاربۆنی نا بلوری : كۆبونه‌وه‌ی گه‌ردیله‌كانی كاربۆن به شێوه‌یه‌كی ناڕێك و نا بلوری له باری شوشه‌یی یه.
7-بڵقی كاربۆنی بچووك : تۆڕێكی موگناتیسی هه‌ستیار ، چڕییه‌كه‌ى كه‌مه وه‌ك گرافیت ، به جۆرێ گه‌ردیله‌كان سێیانی له خولی شه‌شی و حه‌وتی به یه‌ك ده‌به‌سترێن.
8- بۆڕی كاربۆنی بچووك: گه‌ردیله‌كان سێیانی به یه‌ك ده‌به‌سترێن كه شێوه‌ى بۆڕی ناو به‌تاڵ وه‌رده‌گرێ.
9- كاربۆنی شوشه‌یی(Isotropic): ژماره‌یه‌كی زۆر كونی تێدایه ، به پێچه‌وانه‌ی گرافیت ، گه‌ردیله‌كان به‌شێوه‌ى نارێك بڵاو بوونه‌ته‌وه.
كاربۆن له هه‌موو بواره‌كانى ژیان به‌شداره ، به‌تایبه‌تی كیمیای ئه‌ندامى. یه‌كێكه له ناكانزاكان ، توانای دروست كردنی به‌ندی هاوبه‌شی هه‌یه له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌كی زۆر له توخمه‌كان ، له پێكهاته‌ی زیاتر له ده ملیۆن ئاوێته‌دا به‌شداره ، له‌گه‌ڵ ئۆكسجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن كه زۆرگرنگه له گه‌شه‌كردنی ڕوه‌ك. له‌گه‌ڵ هایدرۆجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی هایدرۆكاربۆنه‌كان كه له زۆربه‌ی پیشه‌سازییه‌كان به‌كاردێ . وه له‌گه‌ڵ ئۆكسجین و هایدرۆجین یه‌ك ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی ترشه چه‌ورییه‌كان كه پێویسته بۆ ژیان وه هه‌رورها ئه‌سته‌رى لێ دروست ده‌كرێ كه تام و بۆنی میوه‌ى لێ دێ . هه‌روه‌ها (C-14) به‌كاردێ له دیاركردنی ته‌مه‌ن به ڕێگای تیشك.
سیفه‌ته‌كانی كاربۆن:
توخمی كاربۆن تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه چونكه زۆر شێوه‌ی هه‌یه له نه‌رمترین شێوه (گرافیت) بۆ ڕه‌قترین شێوه (ئه‌ڵماس) وه هه‌روه‌ها توانایه‌كی زۆری هه‌یه بۆ دروست كردنی به‌ندی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ توخمه‌كانی تر وه هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ گه‌ردیله‌ی ترى كاربۆن. كاربۆن به توخمێكى سه‌ره‌كى ژیان داده‌نرێ ، هایدرۆكاربۆنه‌كان به فراوانی به‌كاردێن له ژیانی ئابوریدا ، وه‌ك به‌رهه‌مه‌كانی نه‌وتی خاو كه ته‌كنۆلۆجیای پیشه‌سازى به‌كاردێت بۆبه‌رهه‌مهێنانی به‌نزین ، گاز ، كیرۆسین و زۆر به‌رهه‌می تر .
به‌كارهێنانه‌كانی كاربۆن:
كاربۆن پێكهێنه‌ره‌كی سه‌ره‌كییه له دروستبوونی ژیان ، هایدرۆكاربۆن گرنگترین شێوه‌كانی كاربۆنه كه ڕۆژانه به‌كار دێت وه‌ك ووزه به‌تایبه‌تی نه‌وتی خاو كه زۆر به‌رهه‌می لێ جیا ده‌بێته‌وه وه‌ك به‌نزین ، گاز.كیرۆسین..وه‌هه‌روه‌ها نه‌وتی خاو به‌شداره له زۆربه‌ی پیشه‌سازییه‌كان وه‌ك پیشه‌سازی پلاستیك.
به‌كارهێنانه‌كانی تری كاربۆن:
· كاربۆن- 14 كه‌له27-فبرایر ساڵی 1940 ز دۆزراوه به‌كاردێ له ده‌ستنیشان كردنی ته‌مه‌ن به ڕێگای تیشك.
· گرافیت تێكه‌ڵ ده‌كرێ له‌گه‌ڵ قوڕ بۆ دروستكردنی پێنوسی ره‌ساس.
· ئه‌ڵماس به‌كاردێ له دروستكردنی نوكی كونكه‌ر ، وه‌هه‌رورها وه‌ك خشڵ بۆ جوانكاری.
· كاربۆن له‌گه‌ڵ ئاسن تێكه‌ڵ ده‌كرێ بۆ به‌رهه‌مهێنانی پۆڵا.
· كاربۆن به‌كاردێ له كارگه ناوكییه‌كان بۆ كه‌مكردنی خێرایی نیۆترۆن.
· گرافیت ورد ده‌كرێ و له قالب ده‌كرێ بۆ كاری هونه‌ری به‌كاردێ.
· ده‌نكى(حب) ڕه‌ژوو له پزیشكیدا به‌كاردێ بۆ مژینی ماده ژه‌هری یه‌كان له كۆئه‌ندامى هه‌رس.
مێژووى كاربۆن:
(كاربۆ) له زمانی لاتینیدا به مانای ڕه‌ژوو دێ ، له دێر زه‌مانه‌وه دۆزراوه‌ته‌وه ، له كۆنه‌وه دار به‌كار هاتووه بۆ به‌رهه‌مهێنانی ڕه‌ژوو به‌ڕێگای سوتاندن بێ ئۆكسجین . ئه‌ڵماسیش یه‌كێكه له ماده ده‌گمه‌نه به‌نرخه‌كان.
جۆره‌كانی شێووگی كاربۆن :
شێووگی كاربۆنی خاوین جیاوازه له‌پێكهاته‌ى شێووگی گه‌ردیله‌كانی ترى كاربۆن ،سێ شێووگی ناسراوی كاربۆن هه‌یه،كاربۆنی نابلوری، گرافیت،ئه‌ڵماس.
ژماره‌یه‌ك له جۆره‌كانی شێووگی كاربۆنی نائاسایی (شاز) هه‌یه له‌وانه فۆلیرین (كاربۆنی زۆر وورد له‌شێوه‌ی بۆڕی باریك) و لۆنسدالیت .
كاربۆن له شێوه‌ی نابلوری وه‌ك گرافیت هه‌یه،كه‌چی له شێوه‌ی بلوری بوونی زۆر كه‌مه. به‌ڵام له‌شێوه‌ى تۆز (پۆدره) هه‌یه كه پێكهاته‌ی سه‌ره‌كی ماده‌كانی وه‌ك ڕه‌ژوو،سناج،ته‌نی و كاربۆنی چاڵاك.
له په‌ستانی ئاسایی كاربۆن شێوه‌ى گرافیت وه‌رده‌گرێ،كه هه‌ر گه‌ردیله‌یه‌ك له‌گه‌ل سێ گه‌ردیله‌ى تر به‌ستراوه له ئاستێك كه شێوه‌ى شه‌شینه وه‌رده‌گرێ له ئه‌لقه‌كان،وه‌ك ئه‌لقه‌ى هایدرۆكاربۆنی ئه‌رۆماتی.دوو شێوه‌ی ناسراوى گرافیت هه‌یه،یه‌كه‌میان ئه‌لفا (شه‌شینه)، دووه‌میان بێتا (مه‌وشوری شه‌شینه ڕێك) كه هه‌ردووكیان هه‌مان سیفاتی فیزیاییان هه‌یه،ته‌نها له پێكهاته‌ى بلوری نه‌بێ.
ئه‌و گرافیته‌ى كه به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی هه‌یه نزیكه‌ى (30%) ى له شێوه‌ی ئه‌لفایه،به‌ڵام له‌كاتی دروستكردنی گرافیت ته‌نها شێوه‌ى ئه‌لفاى تێدایه،ده‌توانرێ شێوه‌ى ئه‌لفا بۆ شێوه‌ى بێتا به ڕێگاى چاره‌سه‌رى میكانیكی وه شێوه‌ى بێتا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شێوه‌ى ئه‌لفا به گه‌رم كردن بۆ زیاتر له (1000 Oس ) .
گرافیت كاره‌با ده‌گه‌یێنێ چونكه( هه‌وری-بای) به چڕی كۆنه‌بۆته‌وه. گرافیت ماده‌یه‌كی نه‌رمه و به‌شه‌كانی به گه‌ردیله‌ى تر جیا ده‌كرێ،وه به‌یه‌كتری به‌ستراون به هێزی ڤان دیر ڤالز له‌به‌ر ئه‌وه به ئاسانی له‌سه‌ر یه‌ك ده‌خلیسكێن.
كاربۆن له ژێر په‌ستانی زۆر به‌رزدا شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كانی شێووگی كاربۆن وه‌رده‌گرێ كه پێی ده‌ڵێن ئه‌ڵماس،كه هه‌ر گه‌ردیله‌یه‌كى كاربۆن به چوار گه‌ردیله‌ى تر به‌ستراوه.ئه‌ڵماس هه‌مان پێكهاته‌ى شه‌ش پاڵووى سیلیكۆن و جه‌رمانیۆمى هه‌یه، هێزی به‌نده‌كانی نێوان كاربۆن - كاربۆن زۆر به‌هێزه له‌به‌ر ئه‌وه به‌كاردێ له‌گه‌ڵ نیتریدی بۆرۆن (BN) بۆ دروستكردنی به‌هێزترین ماده كه به‌رگرییه‌كی زۆری هه‌یه بۆ تیغ كردن.
ئه‌و گۆڕانانه‌ی كه به‌سه‌ر گرافیت دێ له پله‌ى گه‌رمى ئاساییدا (پله‌ى گه‌رمى ژوور) زۆر هێواشه‌و هه‌ستی پێ ناكرێ .له‌ژێر بارودۆخی تایبه‌تدا كاربۆن ده‌بێته بلوری لۆنسدالایت كه شێوه‌ى به ئه‌ڵماس ده‌چێ به‌ڵام شه‌شینه‌یه.
فۆلیرین شێوگی پێكهاتنی له گرافیت ده‌چێ به‌ڵام له‌جیاتی شێوه‌ى شه‌شینه‌ى بێگه‌رد شێوه‌ی پێنجینه (له‌وانه‌یه حه‌فتینه) له گه‌ردیله‌ى كاربۆنی تێدابێ كه ده‌بێته هۆی لاربوونه‌وه‌ى چینه‌كان بۆ شێوه‌ى گۆیی یان لوله‌یی ، فۆلیرین پێی ده‌ڵێن (گۆی بوكی یان لوله‌ى بوكی) كه سیفه‌ته‌كانی تا ئێستا شی نه‌كراوه. هه‌موو ناوه‌كانی فۆلیرین بۆ ڕێزلێنان له (بوكوینستر فولیر) په‌ره‌پێده‌ری گومبه‌تی جیودیسی كه به ناوى گۆی بوكی ده‌ناسرێ.
شێوه‌كانى كاربۆنى شێووگى بریتیه له :
1- كاربۆنى نا بلورى .
2- بڵقى كاربۆنى وورد (كه‌له ساڵى 1997 دۆزراوه ) .
3- لوله‌ى كاربۆنى وورد .
4- فۆلیرین .
5- گرافیت .
6- ئه‌یۆسدالایت .
7- سیرافیت .
جیاوازى نێوان ئه‌ڵماس و گرافیت :
1- ئه‌ڵماس به‌هێزترین كانزاى ناسراوه له‌لایه‌ن مرۆڤ،كه‌چى گرافیت نه‌رمه .
2- ئه‌ڵماس ماده‌ێكى كاشتت ، كه‌چى گرافیت ماده‌كى چه‌وركه‌ره‌وه‌یه .
3- ئه‌ڵماس نه‌گه‌یه‌نه‌ریه‌كى باشه بۆ كاره‌با ، كه‌چى گرافیت كاره‌با ده‌گه‌یێنێ .
4- ئه‌ڵماس به‌زۆرى ڕوونه ، كه‌چى گرافیت تاریكه (لێله) .
5- ئه‌ڵماس شێوه‌ى بلورى شه‌ش پاڵووى هه‌یه ، كه‌چى گرافیت شێوه‌ى بلورى شه‌شینی هه‌یه .
جیاوازى نێوان كاربۆنی نابلورى و كاربۆنی لوله‌یی وورد :
1- كاربۆنی نابلورى ماده‌یه‌كه كه به‌ئاسانی دروست ده‌كرێ ، كه‌چی كاربۆنی لوله‌یی وورد پێویستی به پاره‌یه‌كی زۆر هه‌یه بۆ دروستكردنی .
2- كاربۆنی نابلورى هه‌مووی هه‌مان سیفه‌تیان هه‌یه ، كه‌چی كاربۆنی لوله‌یی سیفه‌ته‌كانی لێكچوو نییه و ده‌گۆڕێ.
بوونی كاربۆن:
له پێكهاته‌ی زیاتر له ده ملیۆن ئاوێته‌دا به‌شداره ، هه‌زاره‌ها له‌م پێكهاتانه پێویستی سه‌ره‌كین بۆ ژیان جگه له گرنگی ئابووری . له خۆرو ئه‌ستێره كلكداره‌كاندا دا هه‌یه . هه‌روه‌ها نه‌یزه‌كه‌كان ئه‌ڵماسی وردیان تێدایه . كاربۆن له‌كه‌ڵ توخمه‌كانی تر به یه‌كگرتویی هه‌یه له به‌رگی هه‌وایی ، وه‌ك تواوه‌ش به‌دی ده‌كرێ له ئاودا ، پێكهێنه‌رێكی سه‌ره‌كی كاربۆن و وبه‌رده‌كانه(كه بڕێكی كه‌م كالسیۆم ومه‌گنیسیۆم وئاسن ، له‌گه‌ڵ هایدرۆجین یه‌كده‌گرێ بۆ پێكهێنانی هایدرۆكاربۆنه‌كان وه‌ك نه‌وتی خاو وگازى سروشتی.
گرافیت به ڕێژه‌یه‌كى زۆر هه‌یه له نیۆیۆرك و تكساس له وڵاته‌یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا ، ڕوسیا ، مه‌كسیك ، گرین لاند ، وه هیند.
ئه‌ڵماسی سروشتی له به‌ردی گڕكانی (كیمبرلیت) كه له گركانه‌كانی كۆندا به‌دى ده‌كرێ ، كه زۆربه‌یان ده‌كه‌وێته باشوری ئه‌فریقیا ، نامیبیا ، بوتسوانا ، كۆمارى كۆنگۆ ، هه‌روه‌ها له ڕوسیا و به‌رازیل و باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی ئوستڕالیا هه‌یه.
ئاوێته‌كانی كاربۆن:
گرینگترینیان دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆنه(CO2) به ڕێژه‌كی كه‌م له به‌رگی هه‌وادا هه‌یه ، كه له لایه‌ن زینده‌وه‌ران به‌رهه‌م دێ و به‌كار دێ . دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له‌گه‌ڵ ئاو كارلێك ده‌كات بۆ پێكهێنانی ترشی كاربۆنیك(H2CO3) به ڕێژه‌یه‌كى كه‌م ، كه جێگیر نییه وه‌ك زۆربه‌ى ئاوێته‌كانی كاربۆن كه به‌ندی هاوبه‌شی هه‌یه له‌گه‌ڵ ئۆكسجین ، له‌به‌ر ئه‌وه ئایۆنی كاربۆناتی ناجێگیر دروست ده‌بێ.
چه‌ند جۆره خوێ هه‌یه له شێوه‌ى كاربۆنات وه‌ك كالسیت ، دووه‌م كبریتیدی كاربۆن . له ئۆكسیده‌كانی تری كاربۆن ، یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن ، ئۆكسیدی نائاسایی كاربۆن(C3O2) . یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له‌ئه‌نجامی سووتانی ناته‌واوی كاربۆن دروست ده‌بێ ، بێ ره‌نگه ، بێ بۆنه . كه‌مێك پۆلاریتی هه‌یه ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌و به‌نده سیانییه‌ی كه له نێوان كاربۆن و ئۆكسجین هه‌یه كه وا ده‌كات له‌گه‌ڵ هیمۆگلۆبین له خوێن یه‌ك بگرێ ، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه به گازێكى ژه‌هراوی داده‌نرێ ، سیانید(CN) به هه‌مان شێوه وه‌ك ئایۆنی هالید كارده‌كات.
كاربۆن له‌گه‌ڵ كانزا تفته‌كان كارلێك ده‌كات وكاربید یان ئه‌سیتیلید پێك دێنێ كه ئه‌مانه‌ش به‌كاردێن له به‌رهه‌مهێنانی میسان وئه‌سیتیلین كه ترشى بێ هێزن ، سالبی كاره‌بایی (2.5) ، وه‌ك كاربۆرۆندۆم كه(SiC) به ئه‌ڵماس ده‌چێ.
هایدرۆكاربۆنه‌كان له زنجیره‌یه‌ك كاربۆن پێك دێن كه به زیادبوونی ژماره‌ی كاربۆن هایدرۆكاربۆنه‌كه قورستر ده‌بێ وه‌ك جۆره‌كانی ڕۆن و ماده مۆمی یه‌كان.
سوڕی كاربۆن:
گۆڕینی هاوتایه‌كی كاربۆن بۆ هاوتایه‌كی تر له باری ئاساییدا ناكرێت، له‌هه‌ندێ سه‌رچاوه كاربۆن به‌رهه‌م دێ وه له شوێنی تردا به‌كار دێ به‌مه‌ش ده‌ڵێن سوڕی كاربۆن . بۆ نموونه ڕووه‌ك دوه‌م ئۆكسیدی كاربۆن وه‌رده‌گرێ و له كرداری ڕۆشنه پێكهاتن به‌كاردێ ، ئه‌م ڕووه‌كانه‌ش ده‌بنه خۆراكى گیان له‌به‌ران ، ئه‌م گیان له‌به‌رانه‌ش له كرداری هه‌ناسه‌دانه‌وه دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن ده‌رده‌ده‌ن . ئه‌مه‌ش ئاسانترین جۆره له سوڕی كاربۆن ، چونكه هه‌ندێك له دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن له ئاوی زه‌ریاكان ده‌توێته‌وه یان هه‌ندێ له گیان له‌به‌ره مردووه‌كان شێوه‌ى به‌ردین وه‌رده‌گرن.
هاوتاكانی كاربۆن:
كاربۆن دوو هاوتای سروشتی هه‌یه یه‌كه‌میان (C12) كه به‌ڕێژه‌ی (%98.89) كۆی كاربۆنی سروشت پێك دێنێ ، دوه‌میان(C13) كه به‌ڕێژه‌ی (1.11) كۆی كاربۆنی سروشت پێك دێنێ ، كه‌چی كاربۆن(C14) جێگیر نییه . نزیكه‌ی پازده هاوتای تری كاربۆن هه‌یه نیوه ته‌مه‌نی(C8)له هه‌موویان كورتتره و ده‌گاته(21- 1.98739*10^) چركه .
له‌ساڵی 1961 یه‌كێتی گشتی كیمیای نێوده‌وله‌تی (IUPAC) هاوتا كاربۆنی -12 ى په‌سه‌ند كرد وه‌ك بنچینه‌یه‌ك بۆپێوانی بارسته گه‌ردیله . نیوه ته‌مه‌نی كاربۆن-14 بریتیه‌له ( 5715)ساڵ ، به‌فراوانی به‌كاردێت له دیاركردنی ته‌مه‌نی دار و شوێنه‌وار.
خۆ پاراستن:
كاربۆن توخمێكى مه‌ترسیدار نیه ، به‌ڵام هه‌ڵمژینی بڕێكی زۆر له ته‌نى مه‌ترسیداره ، هه‌روه‌ها كاربۆن له پله‌ى گه‌رمی به‌رز گڕ ده‌گرێ . له به‌ر ئه‌وه‌ى ژماره‌یه‌كى زۆر ئاوێته‌ی كاربۆن هه‌یه ، هه‌ندێكیان ژه‌هراوین وه‌ك(CN) ، هه‌ندێكیان زۆر پێویستن بۆ ژیان وه‌ك دیكسترۆز ، هه‌ندێكیان پێویستن و ژه‌هراوین له هه‌مان كاتدا وه‌ك (CO2).
به‌كار هێنانه‌كانى كاربۆن:
كاربۆن توخمێكی گرنگه بۆ ژیان ، بێ كاربۆن ژیان نه‌ده‌بوو له‌سه‌ر گۆی زه‌وى ، به‌كار هێنانه‌كانى تری كاربۆن له شێوه‌ی هایدرۆكاربۆنه‌كانه وه‌ك نه‌وتی خاوو به‌رهه‌مه‌كانی له به‌نزین و گاز و كیرۆسین و پلاستیك.
[size=50]سەرچاوە؟![/size]
ئه‌وه په‌یوه‌ندی به تۆوه نیه و كاری تۆ نیه .
dast xosh kak aso
slaw hawreyan mn raportek aweat lasar bandawe darbandixan agar btwann yarmatim bdan supastan akam
فه‌رموو كاك ایوب
سلاو به ريزان رابورتيك ده رباره ى هاوريى خراب
سلاو به ريزان رابورتيك ده رباره ى هاوريى خراب
تكايه انشايه كم ئه ويت له سه ر التربية
ده تواننن رابورت ده رباره ي به نداوي ده ربه ندي خان
پهڕه 1
یانەی سەرهەنگ موحسین » ڕاپۆرت و توێژینهوه » به‌شێكی نوێ تایبه‌ت به ( قوتابیان / خوێندكاران )
پشتبهسته به PunBB 1.4.6, پاڵپشتیی به كوردی له [مهكۆكانی وێبچن]
